सारांश: उष्माघात टाळण्यासाठी सावधगिरी बाळगणे अत्यंत आवश्यक आहे. तीव्र उन्हामुळे शरीराचे तापमान वाढून जीवघातक स्थिती निर्माण होऊ शकते. भरपूर पाणी पिणे, हलके कपडे घालणे, थेट उन्हात जाणे टाळणे आणि योग्य आहार घेणे हे प्रतिबंधात्मक उपाय महत्त्वाचे आहेत. उष्माघाताची लक्षणे ओळखून वेळीच वैद्यकीय मदत घेणे गरजेचे आहे.
मुंबई,(आयर्विन टाइम्स प्रतिनिधी):
उन्हाळ्याच्या वाढत्या तीव्रतेमुळे उष्णतेशी संबंधित आजार वाढण्याचा धोका आहे. विशेषतः उष्माघात हा एक गंभीर आणि जीवघेणा आजार ठरू शकतो. त्यामुळे उष्णतेच्या लाटेत शरीराची काळजी घेण्यासाठी आवश्यक उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.
उष्णतेची लाट म्हणजे काय?
उष्णतेच्या लाटेची जागतिक स्तरावर विशिष्ट अशी व्याख्या नाही. मात्र, हवामानशास्त्रानुसार, एका विशिष्ट प्रदेशात तापमान अचानक ४.५ अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त वाढल्यास त्यास उष्णतेची लाट म्हणतात. जर तापमानात ६.४ अंश सेल्सिअस किंवा त्यापेक्षा अधिक वाढ झाली, तर त्यास तीव्र उष्णतेची लाट मानली जाते.
भारतात हवामान खाते आणि राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणाच्या निकषांनुसार –
– मैदानी भागात: ४०°C पेक्षा अधिक तापमान
– डोंगराळ भागात: ३०°C पेक्षा अधिक तापमान
– समुद्र किनारी भागात: ३७°C पेक्षा अधिक तापमान
सलग दोन दिवस ४०.५°C पेक्षा अधिक तापमान वाढल्यास ती उष्णतेची लाट म्हणून जाहीर केली जाते.
उष्माघात म्हणजे काय?
उष्णतेच्या तीव्र प्रभावामुळे शरीराचे तापमान नियंत्रित करणारी यंत्रणा (Thermoregulation) असफल झाल्यास उष्माघात होतो. यामुळे शरीराचे तापमान ४०°C (१०४°F) पेक्षा जास्त होते आणि योग्य वेळी उपचार न मिळाल्यास तो प्राणघातक ठरू शकतो.
उष्माघाताची कारणे
उष्माघात दोन प्रकारांमध्ये विभागला जातो –
1. श्रम संबंधित उष्माघात (Exertional Heat Stroke)
– उन्हात मेहनत करणाऱ्या व्यक्तींना जास्त धोका
– खेळाडू, शेतकरी, बांधकाम कामगार, सुरक्षा जवान यांना अधिक प्रमाणात होण्याची शक्यता
2. अश्रम संबंधित उष्माघात (Non-exertional Heat Stroke)
– दीर्घकाळ उष्णतेच्या संपर्कात राहिल्याने होतो
– लहान मुले, वृद्ध, गरोदर महिला आणि ज्यांना तापमान नियंत्रित ठेवणे कठीण जाते, त्यांना धोका अधिक असतो.
उष्माघाताची लक्षणे
उष्माघाताची लक्षणे ओळखणे खूप महत्त्वाचे आहे. प्रमुख लक्षणे –
✔ शरीराचे तापमान १०४°F (४०°C) पेक्षा जास्त
✔ अत्यधिक थकवा, चक्कर येणे
✔ घाम येणे थांबणे आणि त्वचा कोरडी पडणे
✔ डोकेदुखी, मळमळ, उलट्या
✔ हृदयाचे ठोके वाढणे (Tachycardia)
✔ भान हरपणे किंवा बेशुद्धावस्था
✔ हात-पाय मुरगळणे किंवा झटके येणे
कोणत्या गटांसाठी उष्माघाताचा धोका अधिक?
उष्णतेमुळे काही लोकांना अधिक धोका असतो. यामध्ये –
🔹 वयोवृद्ध आणि लहान मुले
🔹 हृदयविकार, उच्च रक्तदाब, मधुमेह असणारे रुग्ण
🔹 जास्त लठ्ठपणा असलेले लोक
🔹 शेतकरी, मजूर, बांधकाम कामगार
🔹 खेळाडू आणि सैन्यातील जवान
उष्माघात झाल्यास काय करावे?
जर एखाद्या व्यक्तीला उष्माघात झाल्यास त्वरित पुढील उपाय करा –
✅ व्यक्तीला सावलीत किंवा थंड ठिकाणी हलवा
✅ घट्ट कपडे सैल करा आणि शरीरावर थंड पाणी शिंपडा
✅ बर्फाच्या पिशव्यांनी मान, बगल आणि मांड्यांवर शेक द्या
✅ थंड पाणी पाजण्याचा प्रयत्न करा (बेशुद्ध व्यक्तीला पाणी देऊ नका)
✅ शक्य तितक्या लवकर वैद्यकीय मदत घ्या
रुग्णालयात पुढील उपचार केले जातात –
🏥 IV fluids देऊन शरीरातील पाणी आणि इलेक्ट्रोलाइट्सची कमतरता भरून काढली जाते.
🏥 शरीराचे तापमान कमी करण्यासाठी आईस बाथ किंवा ओले कपडे गुंडाळण्यासारखी थंडाव्याची तंत्रे वापरली जातात.
🏥 हृदयाचे ठोके आणि श्वासोच्छ्वास यांचे नियमित निरीक्षण केले जाते.
उष्माघात टाळण्यासाठी आवश्यक काळजी
☀ भरपूर पाणी प्या: तहान लागली नसली तरी नियमित अंतराने पाणी घ्या.
☀ हलके, सैलसर आणि सुती कपडे घाला: गडद रंगाच्या आणि जाड कपड्यांऐवजी पांढऱ्या रंगाचे कपडे परिधान करा.
☀ थेट उन्हापासून बचाव करा: शक्यतो ११ ते ४ या वेळेत बाहेर जाणे टाळा.
☀ शारीरिक श्रम कमी करा: प्रखर उन्हात काम करणे किंवा व्यायाम करणे टाळा.
☀ योग्य आहार घ्या: नारळ पाणी, ताक, लिंबूपाणी, फळांचे रस यांचा आहारात समावेश करा.
सतर्क राहा, सुरक्षित रहा!
heatstroke ही गंभीर स्थिती असून वेळीच उपचार न केल्यास जीवघेणी ठरू शकते. त्यामुळे लक्षणे ओळखणे, तातडीने कृती करणे आणि योग्य प्रतिबंध करणे आवश्यक आहे. उष्णतेच्या लाटेमध्ये स्वतःची काळजी घ्या आणि इतरांनाही सावध करा.