भजनी वीणांचा नाद वर्षानुवर्षे घुमत आहे पंढरीसह जगभर
आयर्विन टाइम्स /सांगली
आषाढी वारीसाठी लाखो वारकऱ्यांची मांदियाळी पंढरीत जमत आहे. वैष्णवांच्या या मेळ्यात भजनी वीणेचा बाज वेगळाच असतो. संगीतनगरी मिरजेत तयार झालेल्या या वीणांची मोठी उलाढाल या काळात होत आहे.
भजनी वीणांचा नाद वर्षानुवर्षे पंढरीसह जगभर घुमत आहे. वारकऱ्यांच्या मनात उत्कट भक्तिभाव जागवणाऱ्या वीणांचे निर्माते मिरजेचे, विक्रेते पंढरपूरचे अशी स्थिती आहे.
ऐतिहासिक मिरज नगरीतील सत्तार व तानपुरा ही तशी जगप्रसिद्ध वाद्ये; त्याचबरोबर हार्मोनियम, तबला, पखवाज व भजनी वीणा निर्मितीत या नगरीची खासियत. तशी संगीत वाद्ये निर्मिती करणारी सुमारे १२ घराणी पूर्वापार परंपरा टिकवून आहेत. पुरुषी वर्चस्व असणाऱ्या या व्यवसायात आता महिलाही सहभागी होत आहेत.
नाजूक नक्षीकाम, सूक्ष्म नक्षी कोरण्यासह ती चिकटवण्याचे कसब येथील नारीशक्तीने आत्मसात केलेय. भजनी वीणा मिरजेची; पण पंढरपूरच्या वारीत खरेदी करणे, हा वारकरी मंडळींचा वर्षानुवर्षे खाक्या. साधारणतः आषाढी वारीच्या पूर्वी दोन महिने हा वीणा निर्मितीचा उद्योग वेग घेतो. लाल देवदास या वनस्पतीचे लाकूड यासाठी वापरतात. शेजारील कर्नाटक राज्यातील दांडेलीपासून ते केरळपर्यंतच्या जंगलपट्ट्यात हे लाकूड मिळते. ते वीणा निर्मितीसाठी दर्जेदार समजले जाते.
एक वीणा तयार करण्यासाठी ४ दिवस खर्ची पडतात
विविध आकारातील लाकूड एकसमान जोडताना त्याला योग्य आकारात घडवून वेगवेगळ्या डिझाईन्स कोरल्या जातात. डेरकल, फायबर मोल्ड, मोराची चोच अशा कलाकृतीतील वीणांना अधिक पसंती आहे. त्यानंतर पॉलिश करून तार बसवली जाते. त्यासाठी लागणारे कुशल कामगार व कोरीव नक्षी कोरणारी मंडळी ही पारंपरिक याच व्यवसायात पिढीजात राबताहेत. एक वीणा तयार करण्यासाठी ४ दिवस खर्ची पडतात.
निर्मितीवर अनेक कारणांनी मर्यादा
मिरज म्युझिकल इन्स्ट्रुमेंटल क्लस्टरचे अध्यक्ष मोहसीन मिरजकर यांनी एका मुलाखतीत सांगितले की, संगीतनगरीला वाद्यनिर्मितीच्या मोठ्या संधी खुणावत आहेत. वीणेला प्रचंड मागणी असली तरी निर्मितीवर अनेक कारणांनी मर्यादा असल्याने ती पूर्ण होऊ शकत नसल्याची खंत आहे. नव्याने मिरज म्युझिकल इन्स्ट्रुमेंटल क्लस्टरद्वारे संधीचे महाद्वार उघडले आहे. मोहसीन मिरजकर पुढे म्हणाले की या व्यवसायात कष्ट अधिक, त्या मानाने मिळकत कमी असल्याने नवी पिढी या व्यवसायाकडे फारसे यायला इच्छुक नाही, तरीही क्लस्टरच्या माध्यमातून अत्याधुनिक मशीनद्वारे मोठ्या प्रमाणात वाद्ये तयार होतील. त्या माध्यमातून येथील संगीतवाद्यांना जगभर असणारी मागणी पूर्णत्वास येईल.
वीणा या वाद्याला सहा प्रमुख तारा असतात
वीणा ही संज्ञा सामान्यतः दांड्यावर स्वरांचे पडदे असलेल्या तंतुवाद्याला अनुलक्षून वापरली जाते. लंबगोलाकार पोकळ आणि कंपनयुक्त लाकडापासून बनविलेला बुंधा असतो. या बुंध्याची एक बाजू सपाट व चपटी केलेली असते आणि ती दोन पोकळ ध्वनीगर्भावर (भोपळा) बसविलेली असते. यातील मुख्य ध्वनीगर्भ हा लाकडापासून बनविलेला असतो. बुंध्याच्या दुसऱ्या टोकाचा ध्वनीगर्भ हा भोपळ्यापासून बनवलेला असतो आणि त्याचा उपयोग अनुनाद निर्मितीकरिता केला जातो.
वीणा या वाद्याला सहा प्रमुख तारा असतात. आणि या प्रामुख्याने स्वर-ध्वनीनिर्मितीसाठी वापरल्या जातात. यासोबत आणखी तीन दुय्यम तारा देखील असतात. उर्वरित सर्व तारा या मुख्य स्वर-ध्वनी निर्माण करणाऱ्या तारांखालून त्या तारांना समांतर बसविलेल्या असतात.
वीणा जगातील एक दुर्मिळ असे स्वरवाद्य
वीणेचे अनेक प्रकार आहेत आणि त्याचा उल्लेख पुराणातदेखील आढळून येतो. अनेक राज्यात याचंगा वापर केला जातो. एक अती मुलायम गानस्वर निर्माण करणे हे वीणेचे एक अद्वितीय वैशिष्ट्य आहे. असे म्हटले जाते कि वीणा हे जगातील एक दुर्मिळ असे स्वरवाद्य आहे आणि दिवसेंदिवस या वाद्याची लोकप्रियता वाढते आहे. या प्राचीन वाद्याची लोकप्रियता वाढवण्याचे श्रेय सध्याच्या काळातील तिरुविदैमरुदूर सखा राम राव, नारायण अय्यंगार, बुदलूर कृष्णमूर्ती शास्त्री, नरसिंहम् आणि मन्नारगुडी सावित्री अम्मल इत्यादी प्रतिभावंत दिग्गज वादकांना जाते.
या वाड्याला वेगवेगळ्या राज्यात वेगवेगळी नावे आहेत. मात्र प्राचीन काळापासून वापरले जाणारे विशेषतः दक्षिण भारतीय तंतुवाद्य असल्याचे सांगितले जाते. त्याला गोटूवाद्यम् आणि महानाटक वीणा, वीणा हनुमद या नावानेदेखील ओळखले जाते. हे एकवीस तारा असणारे एक पूर्णत: भारतीय तंतुवाद्य आहे. देवी सरस्वतीचे वाद्य असल्याचे आपण अनेकदा तिच्या प्रतिमेत पाहिले आहे. महाराष्ट्रात भजनी वीणा म्हणून एक प्रकार प्रसिद्ध आहे.
आषाढी वारीत मुख्यत्वाने भजनी वीणा वापर
वीणा या तंतुवाद्य प्रकारामध्ये साधारणपणे ३० इंच लांब आणि ४ इंच रुंदीचा लंबगोलाकार पोकळ आणि कंपनयुक्त लाकडापासून बनविलेला बुंधा असतो. या बुंध्याची एक बाजू सपाट व चपटी केलेली असते आणि ती दोन पोकळ ध्वनीगर्भावर (भोपळा) बसविलेली असते. यातील मुख्य ध्वनीगर्भ हा लाकडापासून बनविलेला असतो.
हे देखील वाचा: छत्रपती शाहू महाराज: भारत देशातील आरक्षणाचे जनक!
बुंध्याच्या दुसऱ्या टोकाचा ध्वनीगर्भ हा भोपळ्यापासून बनवलेला असतो आणि त्याचा उपयोग अनुनाद निर्मितीकरिता केला जातो. आषाढी वारीत मुख्यत्वाने भजनी वीणा वापरली जाते. त्याचबरोबर होणाऱ्या धार्मिक कार्यात सप्तांहात या वाड्याचा उपयोग केला जातो.