मानवी सभ्यता जितकी प्रगत झाली, तितका तिचा निसर्गाशी असलेला संबंधही गुंतागुंतीचा झाला आहे. आधुनिक विज्ञान, उद्योग, तंत्रज्ञान यामुळे माणसाच्या जीवनमानात निश्चितच सुधारणा झाली आहे; पण या प्रगतीसोबत निसर्गावर (Nature) होणारे परिणामही प्रचंड आहेत. अलीकडील काळात उत्तराखंडमधील उत्तरकाशीच्या धराली परिसरात, हिमाचल प्रदेशातील मंडी जिल्ह्यात आणि जम्मू-काश्मीरच्या किश्तवाड येथे झालेल्या ढगफुटीच्या आपत्ती हा केवळ अपघात नाही, तर निसर्गाने दिलेला कठोर इशारा आहे. या घटनांनी पुन्हा एकदा अधोरेखित केले की पर्यावरण आणि विकास यामध्ये संतुलन राखले नाही, तर मानवजातीला भयंकर परिणाम भोगावे लागतील.
आपत्तीचा स्वरूप आणि तिचा संदेश
ढगफुटी, भूस्खलन, पूर, भूकंप, त्सुनामी – या सर्व आपत्तींचा मागोवा घेतला, तर एक गोष्ट स्पष्ट दिसते : या आपत्ती अचानक येतात आणि अपरिमित हानी करून जातात. जीवितहानी, मालमत्तेचे नुकसान, आर्थिक फटका आणि पर्यावरणीय हानी – या सगळ्याचा एकत्रित परिणाम संपूर्ण समाजावर होतो. खरे तर निसर्गाचा (Nature) कोप टाळणे मानवाच्या हातात नाही, पण त्याची तीव्रता कमी करणे, हानी नियंत्रित ठेवणे आणि आपत्ती व्यवस्थापनाची काटेकोर तयारी करणे हे नक्की शक्य आहे.
संयुक्त राष्ट्रांच्या अहवालानुसार भारताला दरवर्षी जवळपास 9.8 अब्ज डॉलर्सचे नुकसान नैसर्गिक आपत्तीमुळे सोसावे लागते. इतक्या मोठ्या प्रमाणावरचा आर्थिक फटका हा फक्त आकडेवारी नसून, लाखो कुटुंबांच्या उपजीविकेवर आलेले संकट आहे.
हवामान बदलाचा परिणाम
गेल्या दोन दशकांत हवामानाच्या चक्रात प्रचंड बदल झाले आहेत. हिमनद वितळत आहेत, नद्यांची पाणीपातळी घटते आहे, पिके व फळांची उत्पादनक्षमता कमी होत आहे. यामुळे थेट शेतकरी, ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि अखेर संपूर्ण देश त्रस्त होत आहे. पर्वतरांगांचे सौंदर्य हरवू लागले आहे, औषधी वनस्पती नष्ट होण्याच्या उंबरठ्यावर पोहोचल्या आहेत. हे सगळे बदल एका कारणाकडे बोट दाखवतात – जलवायू परिवर्तन.
विकासाची आंधळी शर्यत
आजच्या विकासाच्या ध्येयामध्ये ‘प्रकृती’ हा शब्द जणू हरवून बसला आहे. रस्ते, धरणे, बोगदे, गृहनिर्माण प्रकल्प – यांचा विस्तार झाला तरी त्यामागे असलेली पर्यावरणीय किंमत फार क्वचितच विचारात घेतली जाते. जंगलांचा सतत होत असलेला नाश, खनिज संपत्तीचा अंधाधुंध उपसा, प्रदूषणाचे वाढते प्रमाण यामुळे निसर्गाचे (Nature) संतुलन ढासळत आहे.
केदारनाथ (2013), हिंदी महासागरातील त्सुनामी (2004), कच्छचा भूकंप (2001), काश्मीरमधील पूर (2014) – ही काही उदाहरणे आहेत ज्यांनी देशाला हादरवून टाकले. या सर्व आपत्तींकडून आपण धडा घेतलेला दिसत नाही.
पॅरिस हवामान करार आणि जगाची उदासीनता
2015 मध्ये पॅरिस हवामान करारात अनेक ठोस निर्णयांवर जगभर सहमती झाली होती. पण प्रत्यक्ष अंमलबजावणीत मात्र जग अजूनही खूप मागे आहे. विकसनशील देशांवर दबाव टाकला जात आहे, पण विकसित राष्ट्रेच याबाबत गंभीर नाहीत. भारताने स्वतःच्या पातळीवर काही पावले उचलली असली, तरी अद्याप आपल्याला प्रदूषण, जंगलतोड, अवैज्ञानिक विकासकामे यावर प्रभावी नियंत्रण आणण्यात अपयश येत आहे.
शहरीकरणाची भीषण किंमत
जग झपाट्याने शहरीकरणाकडे वाटचाल करत आहे. शहरांचा विस्तार होत असताना हिरवाई कमी होत आहे आणि काँक्रीटची जंगले वाढत आहेत. या शहरीकरणामुळे वायू-प्रदूषण, जल-प्रदूषण, ध्वनी-प्रदूषण वाढले आहे. पक्षी, प्राणी, कीटक यांचे निवासस्थान हिरावले गेले आहे. अनेक प्रजाती नामशेष होण्याच्या उंबरठ्यावर आहेत. पर्यावरण आणि मानवी जीवन हे एकमेकांशी अतूट नात्याने जोडलेले आहे; तरीसुद्धा आपण विकासाच्या आंधळ्या शर्यतीत पर्यावरणाला दुय्यम स्थान दिले आहे.
आपत्ती व्यवस्थापन आणि सजग समाज
आपत्ती रोखता येत नाही, पण तिचे परिणाम कमी करता येतात. त्यासाठी सरकारच्या यंत्रणेसोबतच प्रत्येक नागरिक सजग असणे गरजेचे आहे. जागरूक समाज, शिस्तबद्ध शहरी नियोजन, पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञान, आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा – या गोष्टी अंगीकारल्यास हानी मोठ्या प्रमाणावर कमी करता येईल.
उपाय आणि पुढची दिशा
1. पर्यावरणपूरक विकास – कोणतेही बांधकाम करताना पर्यावरणीय अभ्यास अहवाल अनिवार्य असावा.
2. जंगल संवर्धन – वृक्षतोड रोखून वृक्षलागवड प्रकल्पांना प्रोत्साहन.
3. पुनर्नवीनीकरण ऊर्जेचा वापर – सौर, पवन, जलविद्युत यासारख्या ऊर्जास्त्रोतांना प्राधान्य.
4. जनजागृती – शालेय शिक्षणापासूनच पर्यावरण संवर्धनाचे धडे.
5. कायदे आणि अंमलबजावणी – नियम तयार होऊन न राहता त्यांची काटेकोर अंमलबजावणी होणे आवश्यक.
6. व्यक्तिगत योगदान – प्लास्टिकचा कमी वापर, पाणी वाचवणे, वृक्षारोपण, कचरा वर्गीकरण – अशा लहान उपक्रमांमधून मोठा बदल घडवता येईल.
निसर्गाशिवाय (Nature) मानवजातीचे अस्तित्व अशक्य आहे. विकास आवश्यक आहे, पण तो पर्यावरणाशी सुसंगत असेल तेव्हाच टिकाऊ ठरेल. अन्यथा आजच्या आपत्ती हे उद्याच्या आणखी मोठ्या संकटांचे द्योतक आहेत.
म्हणूनच आज आपल्याला दोन गोष्टी समजून घ्याव्या लागतील –
1. निसर्गावरचा (Nature) भार कमी करणे म्हणजेच खरी प्रगती.
2. भविष्याच्या पिढ्यांसाठी हिरवागार आणि सुरक्षित पर्यावरण सोडून जाणे हीच खरी जबाबदारी.
निसर्ग (Nature) सतत इशारे देत आहे. आता तरी आपण शहाणे होऊन पर्यावरण आणि विकास यामधील संतुलन साधले, तरच मानवी जीवन समृद्ध, सुरक्षित आणि आनंदी राहू शकेल.