जोजोबा (Jojoba) म्हणजे काय?
जोजोबा हे एक बहुवर्षीय लाकडी झुडुप आहे, ज्याची शेती सध्या चर्चेत आहे. अर्ध-शुष्क आणि वाळवंटी प्रदेशात आढळणारे हे झाड तेलाच्या उत्पादनासाठी ओळखले जाते. जोजोबाच्या बियांमधून मिळणारे तेल अनेक प्रकारच्या औषधी आणि औद्योगिक उपयोगांसाठी वापरले जाते. त्याच्या तेलाचा वापर विशेषतः घाव, जखमा, त्वचा आणि केसांसाठी केला जातो. जोजोबा अत्यंत कठीण हवामानातही तग धरू शकतो, ज्यामुळे त्याची शेती वाळवंटी प्रदेशात मोठ्या प्रमाणावर केली जात आहे. दक्षिण-पश्चिम अमेरिकेत सुमारे 40,000 एकरांवर याची लागवड केली जाते, आणि आता जगभरातील शेतकरी या शेतीकडे आकर्षित होत आहेत.
जोजोबाचे वनस्पतिशास्त्रीय वैशिष्ट्य
जोजोबाचे वैज्ञानिक नाव सायमंडेसिया चायनेंसिस (Cymandesia chinensis) आहे, ज्याला ‘होहोबा’ म्हणूनही ओळखले जाते. हे लाकडी झुडुप साधारणपणे 10 ते 15 फूट उंचीपर्यंत वाढते. जोजोबाच्या पानांची रचना अंडाकृती किंवा लांबट असते, आणि ती तपकिरी-हिरव्या रंगाची असतात. या झाडाचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे त्याच्या पानांवर असलेली मोमयुक्त आवरण, जे वनस्पतीच्या आतल्या ओलाव्याचे संरक्षण करते. त्याच्या मुळ्या 40 फूट खोलवर जाऊ शकतात, ज्यामुळे या झाडाला वाळवंटी आणि शुष्क परिस्थितीतही टिकून राहता येते.
Jojoba वनस्पती दोनलिंगी असते. नर आणि मादी फुलांचे झाडे वेगवेगळी असतात. मादी फुले लहान, हलक्या हिरव्या रंगाची असतात, तर नर फुले मोठी आणि पिवळसर असतात. जोजोबाचे फळ एक हिरव्या रंगाचे कॅप्सूलसारखे असते, ज्यात तीन बिया असतात. या बियांचा आकार साधारणतः लहान ऑलिव्हसारखा असतो, आणि त्यात सोनेरी रंगाचे द्रव पदार्थ असतो, जो मोमासारखा असतो.
Jojoba लागवडीसाठी योग्य हवामान
Jojoba हा वनस्पती गरम आणि अर्ध-शुष्क प्रदेशात चांगला वाढतो. हे झाड थंडी सहन करू शकत नाही, विशेषतः तापमान 1°C खाली गेल्यास, या झाडाची फुले आणि कोवळ्या फांद्या नष्ट होतात. जोजोबासाठी आदर्श तापमान 25°C किंवा त्यापेक्षा जास्त असणे आवश्यक आहे. लागवडीसाठी 3 ते 18 इंच पावसाचे प्रमाण पुरेसे असते, पण जोजोबाला विशेषतः हिवाळ्याच्या शेवटी आणि वसंत ऋतूच्या सुरुवातीला जास्त पाणी लागते.
जोजोबा लागवड: प्रक्रिया आणि तंत्र
1. बियाण्यांची तयारी
Jojobaची लागवड दोन पद्धतींनी करता येते – बी पेरणी किंवा रोपे तयार करून. बियाण्यांद्वारे लागवड केल्यास खर्च कमी होतो. नर्सरीमध्ये वर्मीक्युलाइट किंवा वाळूचा वापर करून रोपे तयार करता येतात. बियांचे अंकुरण साधारणतः 80°F तापमानावर होते, आणि 15-20 दिवसांत रोपे अंकुरतात.
2. शेताची तयारी
जोजोबाची पेरणी करण्यापूर्वी शेत चांगले नांगरून माती नरम करावी. बी पेरणीसाठी शेतात 40 फूट अंतरावर एक नर झाड आणि 2-3 फूट अंतरावर मादी झाड ठेवावे. बीजांची पेरणी साधारणतः एक इंच खोलवर केली जाते आणि पेरणीनंतर दोन आठवड्यांत अंकुरण होते.
3. मातीची निवड
जोजोबाच्या लागवडीसाठी हलकी ते मध्यम पोताची माती आवश्यक असते. वालुकामय चिकणमाती माती या पिकासाठी सर्वोत्तम आहे. मात्र, मातीची पाण्याचा निचरा होण्याची क्षमता उत्तम असावी, कारण जड मातीमुळे Jojobaच्या मुळ्यांची वाढ थांबते आणि बुरशीजन्य आजारांचा प्रादुर्भाव होतो.
जोजोबा पिकाची कापणी
जोजोबाची झाडे एकाचवेळी सर्व बिया परिपक्व करत नाहीत, त्यामुळे अनेक वेळा कापणी करावी लागते. सध्या, Jojobaची जास्त करून कापणी हाताने केली जाते. यंत्रांचा वापरही केला जात आहे, पण त्यांचा खर्च अधिक आहे. Jojoba चे बी साधारणतः 6 महिन्यांत परिपक्व होते, आणि त्यातून तेल काढून त्याचे विविध औद्योगिक आणि वैद्यकीय उपयोग केले जातात.
जोजोबाच्या शेतीचे फायदे
– कमीत कमी पाणी: जोजोबा पिकाला फार कमी पाण्याची गरज असते. त्यामुळे शुष्क आणि अर्ध-शुष्क प्रदेशात ही शेती फायदेशीर ठरते.
– तापमान सहनशक्ती: जोजोबा कठीण हवामानातही तग धरू शकतो, ज्यामुळे वाळवंटी प्रदेशात याची लागवड शक्य होते.
– उच्च बाजारमूल्य: जोजोबाच्या तेलाला बाजारात चांगले मूल्य मिळते, ज्याचा वापर औषधनिर्माण, सौंदर्यप्रसाधने, आणि इतर औद्योगिक क्षेत्रात होतो.
Jojoba हे एक भविष्यकालीन पीक आहे, ज्याचे उत्पादन शुष्क आणि अर्ध-शुष्क प्रदेशातील शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत फायदेशीर ठरू शकते. याची लागवड कमी पाण्याची गरज, उष्ण हवामानाची सहनशक्ती, आणि बाजारातील मागणी यामुळे शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक दृष्ट्या आकर्षक ठरते.