रजनीगंधा’ नेच दिली अमोल पालेकर (Amol Palekar) यांना मोठी ओळख
भारतीय चित्रपटसृष्टीतील नावीन्यपूर्णतेचा चेहरा, सहजसुंदर अभिनयाचे मूर्तिमंत उदाहरण आणि एक संवेदनशील दिग्दर्शक म्हणून ओळखले जाणारे अमोल पालेकर (Amol Palekar) यांचा प्रवास हा साधेपणातून उंच भरारी घेणाऱ्या कलावंताची कथा आहे. 24 नोव्हेंबर रोजी आपला ’80वा वाढदिवस’ साजरा करणाऱ्या या गुणी अभिनेत्याचा प्रवास मराठी रंगभूमीपासून हिंदी चित्रपटसृष्टीतील सुवर्णकाळापर्यंत पोहोचला. त्यांच्या पहिल्या हिंदी चित्रपट ‘रजनीगंधा’ नेच त्यांना मोठी ओळख मिळवून दिली आणि त्यानंतर त्यांनी आपल्या कलात्मकतेने अनेक हृदयांवर राज्य केले.
‘रजनीगंधा’: एक साधी, पण प्रभावी सुरुवात
अमोल पालेकर (Amol Palekar) यांचा पहिला हिंदी चित्रपट ‘रजनीगंधा’ (1974) हा सध्या हिंदी साहित्यिक जगतातील सुप्रसिद्ध लेखिका मन्नू भंडारी यांच्या ‘यही सच है’ या दीर्घकथेवर आधारित होता. या चित्रपटाचे दिग्दर्शन बासु चटर्जी यांनी केले होते, ज्यांनी त्यावेळच्या मुख्य प्रवाहातील चमकदार सिनेमांपासून हटके, रोजच्या जीवनातील साधेपणाने ओतप्रोत असलेल्या कथा मांडण्याचे धाडस दाखवले.
थिएटरमधून सिनेमाकडे
‘रजनीगंधा’साठी सुरुवातीला अमिताभ बच्चन, शशी कपूर, आणि शर्मिला टागोर यांचा विचार करण्यात आला होता. मात्र, चित्रपटाचे कमी बजेट हा मुद्दा होता. त्यामुळे बासु चटर्जी यांनी त्या काळातील लोकप्रिय मराठी नाट्यकलाकार अमोल पालेकर, दिनेश ठाकूर आणि जाहिरातींमधून प्रसिद्ध झालेल्या विद्या सिन्हा यांना या चित्रपटासाठी निवडले. या निवडीमुळे हिंदी सिनेमाला साचेबद्ध स्टार्सऐवजी थेट प्रेक्षकांशी संवाद साधणारे कलाकार मिळाले.
डिस्ट्रीब्यूटरची अस्वीकृती ते प्रचंड यश
‘रजनीगंधा’ पूर्ण होऊन प्रदर्शित करण्यासाठी कोणताही डिस्ट्रीब्यूटर तयार नव्हता. शेवटी हा चित्रपट मुंबईतील आकाशवाणी या एका थिएटरमध्ये प्रदर्शित करण्यात आला. मात्र, प्रेक्षकांच्या सकारात्मक प्रतिसादाने आणि तोंडी प्रसिद्धीमुळे हळूहळू हा चित्रपट देशभर गाजला. अनेक ठिकाणी या चित्रपटाने सिल्व्हर जुबली साजरी केली.
संगीत: नवे प्रयोग, नवे यश
या चित्रपटाचे शीर्षक गीत ‘रजनीगंधा फूल तुम्हारे’ हे त्या काळात संगीत निर्मितीच्या पारंपरिक प्रक्रियेला छेद देणारे ठरले. या गाण्याचे चित्रीकरण आधी करण्यात आले आणि त्याची रेकॉर्डिंग नंतर करण्यात आली. लता मंगेशकर यांच्या स्वरांनी सजलेले हे गीत, संगीतकार सलिल चौधरी यांच्या संगीताने आणि गीतकार योगेश यांच्या शब्दांनी कालातीत ठरले.
अमोल पालेकर: साधेपणाचा चेहरा आणि संवेदनशील अभिनयाचा गाभा
‘रजनीगंधा’च्या यशानंतर अमोल पालेकर (Amol Palekar) हिंदी चित्रपटसृष्टीतील एका विशिष्ट प्रवाहाचा चेहरा बनले. त्यांची ओळख केवळ ‘सो कॉल्ड’ नायकाची नव्हती, तर रोजच्या जीवनातील एका साध्या व्यक्तीचा प्रामाणिक चेहरा होती. ‘गोलमाल’, ‘छोटी सी बात’, ‘चितचोर’, आणि ‘घरौंदा’ यांसारख्या चित्रपटांनी या प्रतिमेला अधिक मजबूत बनवले.
रंगभूमीची पार्श्वभूमी आणि चित्रकलेचा प्रभाव
मुंबईत चित्रकार म्हणून सुरुवात करणाऱ्या अमोल पालेकर (Amol Palekar) यांनी सत्यदेव दुबे यांच्या मार्गदर्शनाखाली रंगभूमीत पदार्पण केले. त्यांची ही पार्श्वभूमी त्यांच्या अभिनयाला आणि दिग्दर्शनाला अधिकाधिक सखोल आणि प्रगल्भ बनवणारी ठरली.
दिग्दर्शन: साधेपणातून गहनतेकडे
अभिनयानंतर दिग्दर्शनाकडे वळलेल्या अमोल पालेकर यांच्या चित्रपटांनी वेगळ्याच विषयांना हात घातला. त्यांच्या चित्रपटांमधून भावनिक, सामाजिक, आणि सांस्कृतिक पैलूंवर विचारमंथन घडले. ‘पहेली’, जी भारताची अधिकृत ऑस्कर नामांकनासाठी निवड झाली, हा त्यांच्या दिग्दर्शनाचा एक उत्तम नमुना होता.
८०व्या वाढदिवशी नवीन पुस्तके आणि हृदयस्पर्शी कथा
अमोल पालेकर यांच्या जीवनावरील दोन नवीन पुस्तके ‘व्यूफाइंडर’ (इंग्रजी) आणि ‘ऐवज’ (मराठी), त्यांच्या ८०व्या वाढदिवसानिमित्त प्रकाशित झाली आहेत. या पुस्तकांमध्ये त्यांच्या आयुष्यातील संघर्ष, यश, आणि भारतीय सिनेमा, रंगभूमी आणि चित्रकलेच्या इतिहासावर त्यांनी केलेल्या कामाची झलक आहे.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील ओळख
‘रजनीगंधा’सारख्या चित्रपटांनी हिंदी सिनेमा अधिक समृद्ध केला, तर त्यांच्या दिग्दर्शनाने भारतीय सिनेमाला आंतरराष्ट्रीय पातळीवर पोहोचवले.
अमोल पालेकर: प्रेरणादायी प्रवासाचा वारसा
अमोल पालेकर (Amol Palekar) यांचा जीवनप्रवास हा केवळ चित्रपटसृष्टीतील एका कलाकाराचा नव्हे, तर साधेपणाने मोठ्या पडद्यावर कसे स्थान निर्माण करता येते, याचा आदर्श आहे. त्यांच्या अभिनयातील प्रामाणिकता, दिग्दर्शनातील संवेदनशीलता आणि विविध कलांवरील प्रेम यामुळे ते कायमच भारतीय सिनेमा आणि रंगभूमीवर प्रकाशमान राहतील. ‘रजनीगंधा’ हा त्यांच्या प्रवासाचा आरंभबिंदू असून, आजही तो प्रेक्षकांच्या हृदयात सुगंध दरवळत ठेवतो. – मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली