भारतातील स्वातंत्र्यलढ्याचे जनक म्हणून ओळखले जाणारे महात्मा गांधी हे केवळ एका राष्ट्राचे नेते नव्हते, तर संपूर्ण मानवजातीसाठी प्रेरणादायी ठरलेले व्यक्तिमत्त्व होते. सत्य, अहिंसा, प्रेम, त्याग आणि निःस्वार्थ देशसेवा या त्यांच्या मूल्यांनी केवळ भारतालाच नाही तर जगातील असंख्य समाजांना नवा विचार दिला. ब्रिटिश सत्तेतून भारताला मुक्त करण्यामध्ये त्यांनी बजावलेली भूमिका मोठी होतीच, परंतु त्यांचे जीवनदर्शन आजही नव्या पिढ्यांना मार्गदर्शन करणारे ठरते. याच कारणामुळे त्यांचे जीवन, त्यांचे विचार आणि त्यांचे कार्य यावर आधारित अनेक चित्रपटांची (cinema) निर्मिती देश-विदेशात होत आली आहे.
सामान्यतः चित्रपट हे मनोरंजनाचे साधन म्हणून ओळखले जातात. परंतु काही चित्रपट असे असतात की ते फक्त मनोरंजनापुरते न राहता समाजाला विचार करायला लावतात, जीवनाची नवी दिशा देतात. देश-विदेशातील चित्रपटसृष्टीने अशा अनेक चित्रपटांची निर्मिती केली आहे. त्यामध्ये महात्मा गांधी हे एक अत्यंत प्रभावी आणि प्रेरणादायी विषय ठरले. गांधीजींच्या आदर्शांवर, जीवनसिद्धांतांवर, त्यागमय जीवनावर आधारित अनेक डॉक्युमेंटरी व फीचर चित्रपट तयार झाले आहेत. या चित्रपटांमुळे आजही गांधीजींच्या विचारांची नव्याने ओळख होते आणि समाजात ‘गांधी अजूनही जिवंत आहेत’ याची जाणीव होते.
रिचर्ड एटनबरो यांचा गांधी (१९८२)
ब्रिटिश दिग्दर्शक रिचर्ड एटनबरो हे गांधीजींचे मोठे प्रशंसक होते. त्यांच्या प्रेरणेनेच त्यांनी १९८२ साली इंग्रजी भाषेत ‘गांधी’ हा चित्रपट (cinema) साकारला. पटकथा जॉन ब्रायली यांनी लिहिली होती आणि गांधीजींची भूमिका ब्रिटिश अभिनेते बेन किंग्सले यांनी इतक्या जिवंतपणे साकारली की प्रेक्षकांना जणू गांधीजीच पडद्यावर दिसू लागले.
हा चित्रपट गांधीजींवरील चित्रपटांमध्ये एक मैलाचा दगड मानला जातो. समीक्षक, प्रेक्षक आणि चित्रपटसृष्टीतील तज्ज्ञ मंडळींनी समानतेने या चित्रपटाचे कौतुक केले. ऑस्कर पुरस्कारांमध्ये या चित्रपटाला अकरा नामांकनं मिळाली, त्यापैकी सर्वोत्तम दिग्दर्शक, सर्वोत्तम अभिनेता, सर्वोत्तम पटकथा, सर्वोत्तम वेशभूषा अशा आठ पुरस्कारांनी हा चित्रपट गौरविला गेला. विशेष म्हणजे या चित्रपटातील वेशभूषा रचनाकार भानू अथैया या पहिल्या भारतीय होत्या ज्यांना ऑस्कर मिळाले. हा चित्रपट (cinema) केवळ चित्रपटसृष्टीतच नव्हे, तर जगभरातील जनमानसात गांधीजींची प्रतिमा अधिक ठळक करणारा ठरला.
श्याम बेनेगल यांचा द मेकिंग ऑफ महात्मा (१९९६)
१९९६ मध्ये प्रदर्शित झालेला श्याम बेनेगल यांचा ‘द मेकिंग ऑफ महात्मा’ हा चित्रपट गांधीजींनी दक्षिण आफ्रिकेत घालवलेल्या २१ वर्षांवर आधारित होता. साधा मोहनदास करमचंद गांधी कसा ‘महात्मा गांधी’ बनला, हा प्रवास चित्रपटात (cinema) प्रभावीपणे मांडण्यात आला आहे.
रजित कपूर यांनी साकारलेली गांधीजींची भूमिका प्रेक्षकांच्या मनावर ठसली. या चित्रपटाला ‘बेस्ट फीचर फिल्म इन इंग्लिश’ हा राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला, तर रजित कपूर यांना सर्वोत्तम अभिनेता पुरस्काराने गौरवण्यात आले. हा चित्रपट गांधीजींच्या घडणीचा आणि त्यांच्यातील विचारवंत व लढवय्या उभा राहण्याचा एक अत्यंत मोलाचा संदर्भ ठरतो.
हेदेखील वाचा: नवरात्र आणि बॉलिवूड : सण, भक्ती, गरबा आणि चित्रपटसृष्टीतील अविस्मरणीय क्षण
इतर महत्त्वाचे चित्रपट: हे राम! (२०००)
कमल हासन यांनी दिग्दर्शित व अभिनित केलेला ‘हे राम!’ हा चित्रपट (cinema) भारत-पाकिस्तान फाळणी व गांधीजींच्या हत्येवर केंद्रित होता. तमिळ व हिंदी भाषेत आलेल्या या चित्रपटाला व्यावसायिक यश मिळाले नाही, मात्र त्याच्या आशयपूर्ण कथानकामुळे समीक्षकांनी कौतुक केले. या चित्रपटाला तीन राष्ट्रीय पुरस्कारांसह इतर अनेक सन्मान मिळाले.
गांधी माय फादर (२००७)
फिरोज अब्बास खान यांच्या दिग्दर्शनाखाली व अनिल कपूर यांच्या निर्मितीत साकारलेला ‘गांधी माय फादर’ हा चित्रपट (cinema) गांधीजी आणि त्यांचा पुत्र हरिलाल यांच्यातील वैचारिक मतभेदांवर आधारलेला होता. जरी हा चित्रपट बॉक्स ऑफिसवर यशस्वी ठरला नाही, तरी त्याला तीन राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले. या चित्रपटाने गांधीजींच्या कौटुंबिक आयुष्याचा वेगळा पैलू उलगडला.
मैंने गांधी को नहीं मारा (२००५)
अनुपम खेर यांचा ‘मैंने गांधी को नहीं मारा’ हा चित्रपट वेगळ्याच संकल्पनेवर आधारित होता. या चित्रपटात (cinema) अनुपम खेर यांनी साकारलेला नायक डिमेन्शियाने ग्रस्त असतो आणि स्वतःलाच गांधीजींचा मारेकरी समजतो. त्यातून गांधीजींचे विचार, आदर्श समाजातील विसंगतींवर कसे मात करू शकतात, याचे प्रभावी चित्रण केले गेले. या चित्रपटात रजित कपूर आणि उर्मिला मातोंडकरही प्रमुख भूमिकेत होते.
‘गांधीगिरी’ची नवी संकल्पना : लगे रहो मुन्नाभाई (२००६)
निर्माता विधु विनोद चोप्रा आणि दिग्दर्शक राजकुमार हिरानी यांचा ‘लगे रहो मुन्नाभाई’ हा चित्रपट (cinema) गांधीजींच्या विचारांना नव्या पिढीपर्यंत पोहोचवणारा ठरला. या चित्रपटात अन्यायाविरुद्ध शांततामय मार्गाने लढण्याची गांधीवादी पद्धत विनोदी आणि सोप्या शैलीत दाखवली गेली. त्यातून ‘गांधीगिरी’ हा नवा शब्द प्रचलित झाला. जसा ‘रंग दे बसंती’ या चित्रपटाने समाजात कँडल मार्च ची प्रेरणा दिली, तशीच ‘लगे रहो मुन्नाभाई’ या चित्रपटाने ‘गांधीगिरी’ला लोकमानसात लोकप्रिय केले. यामुळे गांधीजींचे विचार केवळ इतिहासापुरते मर्यादित न राहता आधुनिक समाजातही कसे लागू होऊ शकतात, हे दाखवले गेले.
फिल्मी गीतांमधील गांधीजी
चित्रपटसृष्टीत गांधीजींवर गाणीही मोठ्या संख्येने रचली गेली. कवि प्रदीप यांनी लिहिलेलं ‘जागृति’ चित्रपटातील गीत “दे दी हमें आज़ादी, बिना खड्ग बिना ढाल । साबरमती के संत तूने कर दिया कमाल” आजही लोकांच्या ओठांवर आहे. ‘बालक’ चित्रपटातील “सुन ले बापू ये पैगाम, मेरी चिट्ठी तेरे नाम” या गाण्यात भाषावाद, जातिवाद, प्रांतवादावर तिखट प्रहार करण्यात आला आहे. ‘प्रिया’ चित्रपटातील “ना सुन-सुन-सुन बुरा, ना देख-देख-देख बुरा, ना बोल-बोल-बोल बुरा” या गाण्यात गांधीजींच्या तीन माकडांच्या तत्त्वज्ञानाचा संदेश दिला आहे. तर ‘लगे रहो मुन्नाभाई’ मधील स्वानंद किरकिरे यांचे गीत “ऐनक पहने, लाठी थामे चलते थे वो शान से…” यात गांधीजींच्या साध्या पण आत्मविश्वासपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाचे प्रभावी चित्रण झाले आहे. याखेरीजही अनेक गाणी, भजने आणि सांगीतिक प्रयोग गांधीजींच्या विचारांचे स्मरण करून देतात.
महात्मा गांधींचे जीवन, त्यांचे विचार आणि त्यांच्या कार्याची व्याप्ती इतकी मोठी आहे की त्यावर आधारित चित्रपट (cinema) आजही निर्माण होत आहेत आणि भविष्यातही होत राहतील. एटनबरो यांच्या ‘गांधी’ सारख्या आंतरराष्ट्रीय स्तरावर गाजलेल्या चित्रपटांपासून ते ‘लगे रहो मुन्नाभाई’ सारख्या लोकप्रिय हिंदी चित्रपटांपर्यंत गांधीजींच्या तत्त्वज्ञानाने पिढ्यानपिढ्या प्रभावित केल्या आहेत. गांधीजींच्या जीवनातील प्रत्येक टप्पा – दक्षिण आफ्रिकेतील संघर्ष, भारतातील सत्याग्रह, कौटुंबिक आयुष्य, त्यांचे तत्त्वज्ञान, आणि त्यांच्या हत्या – या सर्वांचा चित्रपटसृष्टीत सातत्याने वेध घेतला जात आहे. हेच दाखवते की गांधीजी केवळ इतिहासातील व्यक्ती नसून, त्यांच्या विचारांचा प्रकाश आजही तितक्याच सामर्थ्याने समाजाला उजळतो आहे.
गांधीजींवर आधारित चित्रपट (cinema), गाणी आणि कलाकृती हे केवळ मनोरंजनासाठी नसून, त्यांच्या विचारांचा प्रसार करून समाजाला योग्य दिशा देणारे साधन ठरले आहेत. म्हणूनच गांधीजींचे जीवन आणि तत्त्वज्ञान हे चित्रपटसृष्टीच्या माध्यमातून आजही लोकांच्या मनामनात जिवंत आहे आणि येणाऱ्या पिढ्यांसाठीही ते तितकेच प्रेरणादायी राहणार आहे.