यकृत (लिव्हर) – आपलं शांत, पण सतत कार्यरत असलेलं अंग. शरीराची प्रयोगशाळा म्हणावं असं हे महत्त्वाचं अवयव! विषारी घटक निष्क्रिय करणं, पचनक्रिया सुरळीत ठेवणं, ऊर्जा साठवणं, प्रथिनांचं निर्मितीकरण, जीवनसत्त्वं व खनिजांचं साठवण आणि रक्त शुद्ध करणं – अशी तब्बल ५०० हून अधिक कामं यकृत सतत करत असतं.
इतकं सगळं करूनही, हे अवयव बहुतेक वेळा आपल्याकडून दुर्लक्षितच राहतं. आपली बदलती जीवनशैली – जसं की अति मद्यपान, अनियमित झोप, ताणतणाव, प्रक्रिया केलेलं अन्न, आणि डॉक्टरांचा सल्ला न घेता घेतलेल्या औषधांचा वापर – यकृतावर मोठा ताण आणते.
फक्त दारूच जबाबदार नाही!
अनेकांचा समज असतो की यकृताच्या व्याधी म्हणजे फक्त मद्यपान करणाऱ्यांचीच समस्या. पण हे अर्धवट सत्य आहे.
आज “नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज” (NAFLD), ज्याला आता “मेटाबॉलिक डिसफंक्शन-असोसिएटेड फॅटी लिव्हर डिसीज” (MAFLD) म्हटलं जातं, ही एक जगभराची महामारी बनली आहे.
हे आजार आज दारू न पिणाऱ्या लोकांनाही होतात. लठ्ठपणा, मधुमेह, कोलेस्ट्रॉल आणि निष्क्रिय जीवनशैली ही त्यामागची प्रमुख कारणं आहेत. तळलेले पदार्थ, शुगरी ड्रिंक्स, फास्ट फूड – हे सगळं यकृतात चरबी जमा करतं आणि हळूहळू त्याची कार्यक्षमता कमी करतं.
भारताची चिंताजनक स्थिती
AIIMS आणि SGPGI च्या अहवालानुसार, भारतातील ३८.६% प्रौढ आणि ३५.४% बालकं फॅटी लिव्हरने ग्रस्त आहेत. विशेष म्हणजे, आता हा आजार बारीक आणि सामान्य वजनाच्या लोकांमध्येही दिसून येतो – ज्याला लीन NASH असं म्हणतात.
या व्याधीची लक्षणं – थकवा, उजव्या बाजूला जडपणा, भूक कमी होणं, अचानक वजन घटणं – ही इतकी सौम्य असतात की बहुतेक वेळा ती लक्षातच येत नाहीत. त्यामुळे यकृत हळूहळू खराब होतं आणि त्याची जाणीव उशिरा होते.
गाव की शहर – सगळीकडे वाढतं संकट
पूर्वी शहरापुरता मर्यादित असलेला हा आजार आता गावांमध्येही झपाट्याने वाढतो आहे. शहरात जिथे सुमारे ४०% लोक यकृताच्या त्रासाने ग्रस्त आहेत, तिथे गावांमध्येही २९% लोक या विळख्यात अडकले आहेत. यामागे तणाव, झोपेचा अभाव, शारीरिक हालचालींचा अभाव, सतत स्क्रीनसमोर वेळ घालवणं – हे सगळं जबाबदार आहे.
महिलांमध्ये PCOS, थायरॉईडचे त्रास, तसेच गरोदरपणात यकृतात चरबी वाढणं – या सगळ्यामुळे परिस्थिती आणखी गुंतागुंतीची होते. लहान मुलं आणि किशोरवयीन मुलांमध्ये लठ्ठपणा आणि आळशी दिनचर्येमुळे यकृताचे विकार लवकर उद्भवत आहेत – जे भविष्यात मोठं संकट ठरू शकतं.
सावध राहिलात, तर वाचाल!
यकृत विकार टाळता येण्याजोगे आहेत – फक्त जागरूकतेची गरज आहे.
काय करावं?
– संतुलित आहार घ्या – हिरव्या भाज्या, फळं, संपूर्ण धान्य, कमी चरबीयुक्त प्रथिनं.
– जंक फूड, कोल्ड ड्रिंक्स, तळलेले पदार्थ टाळा.
– ब्लॅक कॉफी आणि ग्रीन टी – योग्य प्रमाणात घेतल्यास यकृताच्या सूजेमध्ये मदत होऊ शकते.
– दररोज व्यायाम– जसं की जलद चालणं, योगा, सायकलिंग – चरबी कमी करतो.
– वजनात ५ ते १०% घट – यकृताची कार्यक्षमता पुन्हा सुधारते.
– तणाव नियंत्रणासाठी ध्यान, प्राणायाम व शांत झोप गरजेची आहे.
सरकार आणि समाजाचे सामूहिक पावले
भारत सरकारने यकृत विकारांना गांभीर्याने घेतले असून, NPCDCS कार्यक्रमांतर्गत (कर्करोग, मधुमेह, हृदयरोग, स्ट्रोक यांच्यासह) त्याचा समावेश केला आहे.पण केवळ सरकारी योजना पुरेशी नाहीत. शाळांमधून आरोग्य शिक्षण, कार्यालयांमध्ये शारीरिक हालचालीस प्रोत्साहन, नियमित आरोग्य तपासणी शिबिरं,
तसंच प्रोसेस्ड फूड व साखरयुक्त पदार्थांवर कर, आरोग्यदायी पर्यायांना सबसिडी – हे उपायही तितकेच गरजेचे आहेत.
शेवटी एकच : यकृताला साथ द्या
यकृत – आपल्या शरीराचा एक असा शांत सेनानी आहे, जो सतत आपल्यासाठी लढत असतो. पण जेव्हा तो थकतो, तेव्हा आपलं संपूर्ण आरोग्य डळमळतं.आपण आपल्या यकृताची काळजी घेतली, तर ते आपल्या शरीराची उत्तम काळजी घेईल.