हिंदी चित्रपटांच्या इतिहासात काश्मीरचा मोठा वाटा
काश्मीर (Kashmir) , हिमालयाच्या कुशीत वसलेले एक अद्वितीय असा प्रदेश, आपल्या सौंदर्याने केवळ भारतातच नव्हे, तर जगभरात प्रसिद्ध आहे. या स्थानाची मोहकता अनादी काळापासून लोकांना भुरळ घालत आली आहे. म्हणूनच, काश्मीरला ‘धरतीवरचा स्वर्ग’ म्हटले जाते. नैसर्गिक सौंदर्याने नटलेल्या या खोऱ्यांमध्ये, हिमाच्छादित पर्वत, दाट देवदाराचे जंगल, आणि चकाकणारे तलाव असे निसर्गाचे सर्व रंग पाहायला मिळतात. या सर्व कारणांमुळे काश्मीर चित्रपट निर्मात्यांसाठी एक स्वप्नवत ठिकाण ठरले आहे. विशेषतः हिंदी चित्रपटांच्या इतिहासात काश्मीरचा एक मोठा वाटा आहे.
काश्मीरची चित्रपटसृष्टीतील महत्त्वपूर्ण भूमिका
हिंदी चित्रपटांमध्ये काश्मीरचं महत्व साठच्या दशकात दिसून येतं. त्या काळात जेव्हा रोमँटिक चित्रपटांचा बोलबाला होता, तेव्हा काश्मीरसारखे नैसर्गिक स्थळ चित्रीकरणासाठी आदर्श ठरले. बर्फाच्छादित पर्वत, हिरवेगार कुरण, आणि थंड हवेचा सुखद अनुभव प्रेक्षकांना चित्रपटांमधून अनुभवायला मिळाला. ‘आरजू’ (1965), ‘कस्मे वादे’ (1978), आणि ‘सिलसिला’ (1981) यांसारख्या चित्रपटांच्या यशामध्ये काश्मीरच्या नैसर्गिक दृश्यांचा मोठा वाटा होता. या चित्रपटांच्या कथेइतकेच काश्मीरमधील सौंदर्य देखील लोकांच्या मनात घर करून बसले.
चित्रपटांच्या निर्मितीत काश्मीरचा इतका मोठा वाटा असल्याचे कारण म्हणजे तिथले अद्वितीय वातावरण. या प्रदेशातील बर्फाच्छादित पर्वतांमध्ये प्रेम, वेड, आणि ताजेपणाचा अनुभव येतो. ‘फिर वही दिल लाया हूँ’, ‘बॉबी’, ‘मेरे सनम’ यांसारख्या चित्रपटांमधील नायक-नायिकांच्या प्रेमकथा काश्मीरच्या देखण्या खोऱ्यांमध्ये खुलून दिसतात. या चित्रपटांमधील गाणीही अत्यंत लोकप्रिय ठरली, विशेषतः शम्मी कपूर यांचे गाणे “याहू! कोई मुझे …” (‘जंगली’ चित्रपट) आजही प्रेक्षकांच्या स्मरणात आहे.
शम्मी कपूर आणि काश्मीरचा अविभाज्य संबंध
शम्मी कपूरचे काश्मीरशी एक अतूट नातं होतं. त्यांच्या अनेक चित्रपटांमध्ये काश्मीरचं महत्वाचं स्थान होतं. ‘काश्मीर की कली’, ‘जंगली’, आणि ‘जानवर’ यांसारख्या चित्रपटांमध्ये त्यांनी काश्मीरच्या सौंदर्याला आणि त्या ठिकाणच्या आनंददायक वातावरणाला योग्य न्याय दिला आहे. या चित्रपटांमधील अनेक गाण्यांमुळे शम्मी कपूर आणि काश्मीर यांचं नातं प्रेक्षकांच्या मनात ठसवलं गेलं आहे. काश्मीरच्या पर्वतांमध्ये नायकाचा प्रेम व्यक्त करणारा स्वप्नवत अंदाज आणि तेथील दृश्यांची जादू हिंदी चित्रपटसृष्टीचा एक महत्वाचा घटक बनली आहे.
शहरातील श्रीमंत मुलगी आणि एका काश्मीरच्या साध्या मुलाच्या प्रेमकथेची मांडणी
“जब जब फूल खिले” हा १९६५ साली प्रदर्शित झालेला एक प्रसिद्ध हिंदी चित्रपट आहे. या चित्रपटाचे दिग्दर्शन सूरज प्रकाश यांनी केले होते आणि यात प्रमुख भूमिकेत शशी कपूर आणि नंदा होते. हा चित्रपट एक रोमँटिक ड्रामा आहे, ज्यामध्ये शहरातील श्रीमंत मुलगी आणि एका काश्मीरच्या साध्या मुलाच्या प्रेमकथेची मांडणी आहे.
या चित्रपटात नायक राजा (शशी कपूर) काश्मीरमध्ये एका छोट्या हाऊसबोटचा मालक आहे, जो पर्यटकांना त्याच्या बोटीत राहण्याची सोय करतो. रिता (नंदा) ही एक श्रीमंत घरातील मुलगी आपल्या मित्रांसह सुट्टी घालवण्यासाठी काश्मीरला येते. ती राजाच्या हाऊसबोटमध्ये राहायला येते, आणि हळूहळू राजा आणि रिता एकमेकांच्या प्रेमात पडतात. मात्र, रिताच्या श्रीमंत कुटुंबाला हे नातं मान्य नसतं. चित्रपटात त्यांच्या प्रेमाची आणि समाजातील भेदभावाची लढाई दाखवण्यात आलेली आहे.
चित्रपटातील काही उल्लेखनीय गाणी:
“पर्देसियों से ना अखियां मिलाना”
“एक था गुल और एक थी बुलबुल”
“यह समा, समा है ये प्यार का”
शंकर-जयकिशन यांनी या चित्रपटाला अप्रतिम संगीत दिलं आहे आणि मोहम्मद रफी, लता मंगेशकर यांच्या आवाजातले गाणे आजही लोकप्रिय आहेत.
“जब जब फूल खिले” ने बॉक्स ऑफिसवर खूप मोठं यश मिळवलं आणि शशी कपूर यांना लोकप्रिय नायकांमध्ये स्थान मिळवून दिलं.
बदलती परिस्थिती आणि काश्मीरचे चित्रपटसृष्टीतील पुनरागमन
साठ आणि ऐंशीच्या दशकात काश्मीर चित्रपट निर्मात्यांचे आवडते शूटिंग ठिकाण होते. मात्र, नव्वदीच्या दशकात बदलत्या राजकीय परिस्थितीमुळे तिथली शूटिंग मंदावली. तेथील दहशतवादी कारवाया, अनुचित घटकांमुळे चित्रपट निर्मात्यांना तिथे शूटिंग करणे अवघड होऊ लागले. यामुळे काश्मीरचे चित्रपटसृष्टीतील स्थान हळूहळू कमी झाले.
तथापि, अनुच्छेद 370 रद्द झाल्यानंतर, काश्मीरमध्ये परिस्थिती हळूहळू सुधारली आहे. पुन्हा एकदा पर्यटक आणि चित्रपट निर्माते काश्मीरच्या मोहक सौंदर्याकडे आकर्षित होऊ लागले आहेत. श्रीनगरच्या डल तलावावर आशियातील पहिले तरंगते थिएटर उभारण्यात आले, ज्यामुळे काश्मीरचे महत्त्व अजून वाढले. काश्मीरमध्ये केवळ हिंदी चित्रपटच नाही, तर प्रादेशिक चित्रपटांची शूटिंगही होऊ लागली आहेत. ‘बजरंगी भाईजान’, ‘राजी’, ‘नोटबुक’ यांसारख्या अलीकडील चित्रपटांमध्ये काश्मीरचा महत्वाचा भाग दिसून येतो.
चित्रपटांमधून काश्मीरचे विविध रंग
कश्मीर केवळ रोमँटिक चित्रपटांपुरते मर्यादित राहिलेले नाही. इथे देशभक्ती, रहस्य, आणि स्थानिक सामाजिक समस्यांवर आधारित चित्रपट देखील चित्रीत झाले आहेत. विवेक अग्निहोत्री दिग्दर्शित ‘द कश्मीर फाइल्स’ (2022) कश्मीरी पंडितांच्या दु:खदायक पलायनावर आधारित होती, जी प्रेक्षक आणि समीक्षकांकडून खूपच प्रशंसनीय ठरली. यापूर्वी, विधु विनोद चोपडाच्या ‘शिकारा’ (2020) या चित्रपटानेही काश्मीरमधील वास्तव परिस्थितीवर प्रकाश टाकला होता. ‘उरी: द सर्जिकल स्ट्राइक’ (2019) हा चित्रपट भारतीय सेनेच्या सर्जिकल स्ट्राईकवर आधारित असून काश्मीरच्या विविध मुद्द्यांना हात घातला होता.
काश्मीरचे चित्रपटसृष्टीतील भविष्य
काश्मीरची भूमिका हिंदी चित्रपटांमध्ये केवळ इतिहासापुरती मर्यादित नाही. आजच्या काळातही काश्मीर हिंदी चित्रपटांमध्ये विविध भावभावनांचे, मुद्द्यांचे आणि कथा-घटनांचे केंद्र आहे. चित्रपट निर्माते पुन्हा एकदा या स्थानाच्या मोहकतेकडे आकर्षित होत आहेत. अलीकडच्या काळातील अनेक चित्रपटांमध्ये काश्मीरचा वापर पुन्हा पाहायला मिळतो आहे. त्यातला एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे 2024 मध्ये आलेली ‘आर्टिकल 370’ हा काल्पनिक चित्रपट, जो काश्मीरच्या समस्यांवर आधारित असूनही प्रेक्षकांना काश्मीरच्या हकीकत परिस्थितीशी परिचित करून देण्यात यशस्वी ठरला.
काश्मीर हिंदी चित्रपटसृष्टीच्या हृदयाजवळ आहे आणि पुढील काळातही त्याचे हे स्थान कायम राहील, यात शंका नाही. काश्मीरच्या नैसर्गिक सौंदर्याने चित्रपटांसाठी एक अविस्मरणीय पार्श्वभूमी (Kashmir creates an unforgettable backdrop) तयार केली आहे, जी अजूनही अनेक निर्मात्यांचे प्रेरणास्थान आहे.
-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली