स्ट्रोक ही मेंदूवरील जीवघेणी वैद्यकीय अवस्था आहे, परंतु वेळेत उपचार मिळाल्यास रुग्णाचा जीव वाचवता येतो. जाणून घ्या स्ट्रोकची कारणे, लक्षणे, गोल्डन अवर्स, आधुनिक उपचारपद्धती आणि प्रतिबंधक उपाय.
(आयर्विन टाइम्स हेल्थ डेस्क)
आजच्या धकाधकीच्या, ताणतणावपूर्ण आणि अस्वास्थ्यकर जीवनशैलीत अनेक आजार जलदगतीने वाढताना दिसतात. त्यापैकी सर्वाधिक धोकादायक आणि प्राणघातक आजार म्हणजे स्ट्रोक (Brain Stroke). अमेरिकेतील हार्वर्ड मेडिकल स्कूलच्या एका अभ्यासानुसार, चुकीची जीवनशैली, व्यायामाचा अभाव, चुकीचे आहारपद्धती आणि ताणतणावाचे अयोग्य व्यवस्थापन हे जगभरात स्ट्रोकच्या वाढत्या घटनांचे प्रमुख कारण ठरत आहे.
स्ट्रोक ही अत्यंत गंभीर वैद्यकीय अवस्था आहे, परंतु वेळेत योग्य उपचार मिळाल्यास रुग्णाचा जीव वाचविणे शक्य आहे. या लेखामध्ये स्ट्रोकची कारणे, लक्षणे, जोखमीचे घटक, प्रतिबंधक उपाय आणि उपचारपद्धती याविषयी सविस्तर माहिती दिली आहे.
जगभरातील वाढती आकडेवारी
जागतिक आरोग्य संघटनांच्या अहवालानुसार, दरवर्षी जगभरात सुमारे ७० लाख लोकांचा मृत्यू स्ट्रोकमुळे होतो, आणि हा आकडा सातत्याने वाढत आहे. प्रत्येक चारपैकी एक व्यक्तीला दुसऱ्यांदा स्ट्रोक होण्याचा धोका असतो. पूर्वी स्ट्रोक हा ६० वर्षांवरील वयस्क लोकांचा आजार मानला जात असे, परंतु आता तो ३५ ते ५० वर्षे वयोगटातील तरुणांमध्येही वाढताना दिसतो. भारतात दर ४० सेकंदाला एक व्यक्ती स्ट्रोकने बाधित होते, हे या समस्येचे गांभीर्य दर्शवते.
स्ट्रोक म्हणजे नेमके काय?
वर्ल्ड स्ट्रोक ऑर्गनायझेशनच्या मते, स्ट्रोक म्हणजे मेंदूमधील रक्तपुरवठा अचानक खंडित होणे किंवा मेंदूतील रक्तवाहिनी फुटणे. या दोन्ही स्थितींमध्ये मेंदूला पुरेसा ऑक्सिजन मिळत नाही, परिणामी मेंदूतील न्यूरॉन्स (कोशिका) मरू लागतात. रुग्ण कोमामध्ये जाऊ शकतो आणि उपचार न झाल्यास मृत्यूही संभवतो.
स्ट्रोकचे प्रमुख प्रकार
स्ट्रोकचे तीन प्रमुख प्रकार मानले जातात:
1. इस्केमिक स्ट्रोक (Ischemic Stroke) – मेंदूमधील रक्तप्रवाह अचानक थांबतो. सुमारे ८५% प्रकरणे या प्रकारात मोडतात.
2. हॅमोरॅजिक स्ट्रोक (Hemorrhagic Stroke) – मेंदूतील रक्तवाहिनी फुटल्याने रक्तस्राव होतो. सुमारे १५% प्रकरणे या प्रकारात दिसतात.
3. ट्रान्झियंट इस्केमिक अटॅक (Transient Ischemic Attack – TIA) – काही काळापुरता रक्तपुरवठा खंडित होतो. ही लक्षणे साधारण एका तासाच्या आत दूर होतात, परंतु ती आगामी स्ट्रोकचा इशारा असू शकतात.
स्ट्रोकचा धोका वाढवणारे घटक
स्ट्रोकची जोखीम वाढवणारे काही महत्त्वाचे घटक पुढीलप्रमाणे आहेत –
1. उच्च रक्तदाब (हाय ब्लड प्रेशर):
रक्तदाब वाढल्याने धमन्यांवर सतत ताण येतो. दीर्घकाळ असा ताण राहिल्यास रक्तवाहिन्या फुटू शकतात किंवा गळती होऊ शकते.
2. ताणतणावपूर्ण जीवनशैली:
सततचा ताण, झोपेचा अभाव आणि मानसिक थकवा हे हृदय व मेंदूच्या आरोग्यासाठी अत्यंत घातक ठरतात.
3. मधुमेह (डायबिटीज):
रक्तातील साखर वाढल्यामुळे रक्तवाहिन्यांचे नुकसान होते आणि स्ट्रोकचा धोका दुप्पट वाढतो.
4. धूम्रपान व मद्यपान:
या दोन्ही सवयींमुळे रक्तवाहिन्या आकुंचन पावतात आणि मेंदूकडे जाणारा रक्तप्रवाह अडथळित होतो.
5. व्यायामाचा अभाव:
निष्क्रिय जीवनशैलीमुळे रक्तदाब, स्थूलता आणि मधुमेह वाढतात, जे स्ट्रोकसाठी पोषक वातावरण तयार करतात.
6. स्थूलता:
वाढलेले वजन हे स्ट्रोक आणि हृदयविकाराचे प्रमुख कारण आहे.
7. वय वाढणे:
वय वाढल्याने रक्तवाहिन्या अरुंद होतात. मात्र आरोग्यदायी जीवनशैलीमुळे ही प्रक्रिया मंदावते.
8. मीठाचे जास्त सेवन:
जास्त मीठ घेतल्याने रक्तदाब वाढतो आणि त्यामुळे स्ट्रोकचा धोका वाढतो.
9. मूत्रपिंडांचे विकार:
किडनीचे आजार रक्तदाब वाढवतात, जो पुढे जाऊन मेंदूवर विपरीत परिणाम करतो.
‘गोल्डन अवर्स’चे महत्त्व
स्ट्रोक झाल्यानंतरचे पहिले ३ ते ४ तास अत्यंत निर्णायक असतात. या कालावधीला वैद्यकीय भाषेत “गोल्डन अवर्स” म्हटले जाते. या वेळेत रुग्णाला योग्य उपचार मिळाल्यास स्ट्रोकचे दुष्परिणाम आणि गुंतागुंत कमी करता येतात. त्यामुळे रुग्णाचे प्राण वाचविणे शक्य होते.
स्ट्रोकचे निदान आणि उपचार
स्ट्रोकचा प्रकार आणि तीव्रता ओळखण्यासाठी सीटी स्कॅन (CT Scan) आणि एमआरआय (MRI) तपासण्या केल्या जातात. निदानानंतर पुढील उपचारपद्धती अवलंबली जाते:
1. औषधे आणि इंजेक्शन:
रक्ताच्या गुठळ्या विरघळवून रक्तप्रवाह पुन्हा सुरळीत करण्याचा प्रयत्न केला जातो.
2. मेकॅनिकल थ्रॉम्बेक्टॉमी:
आधुनिक तंत्राद्वारे ‘कॅथेटर’च्या सहाय्याने रक्तगुठळ्या काढून टाकल्या जातात.
3. कॉइलिंग:
हॅमोरॅजिक स्ट्रोकमध्ये फुटलेल्या रक्तवाहिन्यांमधून होणारा रक्तस्राव थांबवण्यासाठी वापरली जाणारी प्रक्रिया.
4. न्युरो सर्जरी:
मेंदूमध्ये मोठ्या गुठळ्या, सूज किंवा रक्तस्राव झाल्यास शस्त्रक्रिया आवश्यक ठरते.
5. डीकंप्रेसिव्ह क्रॅनिओटॉमी:
मेंदूवरील दाब कमी करून रक्तप्रवाह पुनर्स्थापित करण्याची प्रभावी शस्त्रक्रिया.
स्ट्रोकपासून बचाव शक्य आहे
स्ट्रोक होण्याचा धोका कमी करण्यासाठी काही सोप्या पण प्रभावी जीवनशैलीतील बदल आवश्यक आहेत:
* रक्तदाब नियंत्रणात ठेवा. नियमित तपासणी आणि औषधोपचार करा.
* ताणतणावाचे व्यवस्थापन करा. योग, प्राणायाम, ध्यान यांचा सराव करा.
* मधुमेह नियंत्रणात ठेवा. गोड पदार्थ व साखरयुक्त पेये टाळा.
* धूम्रपान आणि मद्यपान टाळा.
* नियमित व्यायाम करा. चालणे, सायकल चालवणे, पोहणे अशा हलक्या व्यायामांचा समावेश करा.
* आरोग्यदायी आहार घ्या. जंक फूडपासून दूर राहा, भाज्या, फळे आणि सॅलडला प्राधान्य द्या.
* वजन नियंत्रणात ठेवा.
स्ट्रोक हा अचानक होणारा परंतु प्रतिबंधित करता येणारा आजार आहे. आरोग्यदायी जीवनशैली, संतुलित आहार, नियमित व्यायाम आणि ताणाचे योग्य व्यवस्थापन या चार घटकांवर लक्ष केंद्रित केल्यास स्ट्रोकचा धोका लक्षणीयरीत्या कमी होऊ शकतो. वेळेवर निदान आणि उपचार मिळाल्यास स्ट्रोक म्हणजे मृत्युदंड नव्हे, तर नवजीवनाची संधी ठरू शकते.
आपले आरोग्य आपल्या हातात आहे – सजग रहा, सुरक्षित रहा!