सौंदत्ती (कर्नाटक) येथील यल्लम्मा देवी मंदिर आहे प्राचीन
कर्नाटक राज्याच्या बेळगावी जिल्ह्यातील सौंदत्ती येथील यल्लम्मा देवी मंदिर हे भारतातील एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वपूर्ण स्थळ आहे. हे मंदिर राष्ट्रकूट आणि चालुक्य राजवंशांच्या स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे. या राजवंशांच्या काळातील शिल्पकला, वास्तुकला आणि धार्मिक परंपरा या मंदिराच्या सौंदर्यातून प्रकट होते. मंदिराच्या आसपासच्या पुरातत्त्वीय पुराव्यावरून असे स्पष्ट होते की, या परिसरात आठव्या ते अकराव्या शतकाच्या दरम्यान एक प्राचीन मंदिर होते. प्राचीन काळी हे मंदिर सिद्धाचल किंवा रामगिरी पर्वत म्हणून ओळखले जात असे, मात्र आता यास यल्लम्मा गुडी या नावाने ओळखले जाते.
मंदिराची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि स्थापत्यकला
हे मंदिर रेणुका देवीला समर्पित आहे, ज्यांना यल्लम्मा देवी या नावाने ओळखले जाते. यल्लम्मा म्हणजे “सर्वांची माता” असेही म्हटले जाते, आणि त्यांचे रूप काली देवीच्या रूपाशी जोडले जाते. मंदिराची मूळ रचना १५१४ साली रायबागच्या बोमप्पा नायकांनी बांधली असल्याचे मानले जाते. यासोबतच या मंदिरात अन्य देवतांचीही प्रतिष्ठापना करण्यात आलेली आहे, ज्यात एकनाथ, परशुराम, सिद्धेश्वर, गणेश आणि मल्लिकार्जुन यांचा समावेश आहे. या मंदिराचे अनोखे वैशिष्ट्य म्हणजे मालाप्रभा नदीच्या किनाऱ्यावर स्थित असलेले हे मंदिर संपूर्ण परिसराला धार्मिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरवते.
पुराणातील कथा: रेणुका देवीची गाथा
रेणुका देवीच्या कथेचा उगम पुराणांमध्ये सापडतो. देवी रेणुका राजा रेणुकीची कन्या होती आणि तिचा विवाह महर्षी जमदग्नि यांच्याशी झाला होता. जमदग्नि ऋषी क्रोधी स्वभावाचे होते आणि त्यांनी तपश्चर्येद्वारे विशेष शक्ती प्राप्त केल्या होत्या. रेणुकेला पाच पुत्र होते, त्यातील परशुराम हे सर्वात लहान होते, आणि त्यांना भगवान विष्णूचा अवतार मानले जाते. जमदग्नि यांनी रेणुकेला वरदान दिले होते की तिचे सतीत्व शुद्ध असेल तोपर्यंत ती मातीच्या भांड्यात पाणी आणू शकेल.
एका प्रसंगी रेणुका नदीकाठावर पाणी आणण्यासाठी गेली असता, तिने गंधर्वांना नदीत क्रीडा करताना पाहिले आणि त्यांच्याकडे पाहून ती काही काळासाठी विचलित झाली. यामुळे तिचे सतीत्व खंडित झाले. घरी परतल्यावर तिच्या उशीराचा कारण विचारल्यावर जमदग्नि क्रोधित झाले आणि त्यांनी आपल्या पुत्रांना आज्ञा दिली की त्यांनी आपल्या आईचा वध करावा. परशुरामाने आपल्या वडिलांची आज्ञा पाळत रेणुकेचे शिर उडवले.
मृत्यू आणि पुनर्जन्माची कथा
परशुरामाच्या भक्तीमुळे जमदग्नि ऋषी संतुष्ट झाले आणि त्यांनी परशुरामाला वरदान मागण्याची संधी दिली. परशुरामाने आपल्या आईचे पुनर्जन्माची इच्छा व्यक्त केली, आणि जमदग्नि यांनी आपल्या शक्तींचा वापर करून रेणुकेला पुन्हा जीवदान दिले. या कथेनुसार, एका अन्य किंवदंतीत असे म्हटले जाते की परशुरामाने घाईगडबडीत एका काळ्या त्वचेच्या महिलेचे शिर घेतले आणि ते आपल्या आईच्या शरीराला जोडले. त्यामुळेच रेणुका देवीला “यल्लम्मा” हे नाव प्राप्त झाले. येल्लम्मा देवी कालीचे रूप असल्याचे मानले जाते, आणि त्यांना जगदंबा अर्थात ‘ब्रह्मांडाची माता’ या नावानेही ओळखले जाते.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
यल्लम्मा देवीचे मंदिर कर्नाटकातील एक अत्यंत महत्त्वाचे धार्मिक स्थळ आहे. येथे दररोज शेकडो भक्त देवीच्या दर्शनासाठी येतात. कर्नाटकच्या विविध जिल्ह्यांसह महाराष्ट्र, आंध्रप्रदेश अशा आसपासच्या राज्यांमधून हजारो भाविक इथे येतात. हे मंदिर केवळ धार्मिकच नाही, तर सांस्कृतिकदृष्ट्याही महत्त्वाचे स्थान आहे. भक्तांची देवी रेणुका यांच्याविषयी गाढ श्रद्धा आहे. असे मानले जाते की, जे भक्त सच्च्या मनाने देवीची उपासना करतात, त्यांची सर्व मनोकामना पूर्ण होते.
सांस्कृतिक श्रद्धा आणि स्थानिक भक्तांचा विश्वास
देवी रेणुका यांच्या मंदिरात भक्तांची आस्था अत्यंत गाढ आहे. कर्नाटकातील विविध जिल्ह्यांसह इतर प्रदेशांतील लोक इथे नियमितपणे दर्शनासाठी येतात. त्याचप्रमाणे, राजस्थानच्या मायलावास गावातील वगतावरसिंह राजपुरोहित देखील देवीची उपासना अत्यंत प्रभावी मानतात. त्यांच्यामते, देवी रेणुका मातेच्या कृपेमुळे भक्तांची सर्व मनोकामना पूर्ण होते. म्हणूनच, हे मंदिर विशेष प्रसिद्ध आहे.
सौंदत्ती येथील यल्लम्मा देवी मंदिर हे कर्नाटकातील एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. राष्ट्रकूट आणि चालुक्य राजवंशांच्या स्थापत्यकलेचे हे मंदिर सुंदर उदाहरण असून, त्याची पौराणिक कथा भक्तांच्या श्रद्धेला आणखी बळ देते. श्रद्धा, इतिहास आणि स्थापत्यकला यांचे अनोखे संगम असलेले हे मंदिर हजारो भक्तांच्या श्रद्धास्थानाचे प्रतीक आहे. कर्नाटकातील बेळगावीपासून नव्वद किलोमीटर तर महाराष्ट्रातील कोल्हापूर येथून सुमारे १९० किलोमीटर अंतरावर सौंदत्ती गाव आहे.