भारतात फक्त गुजरात राज्यातच सिंह आढळतात
सिंहाला जंगलाचा राजा म्हणून ओळखले जाते, आणि त्याचे शास्त्रीय नाव ‘पँथेरा लिओ’ आहे. हा प्राणी अफ्रिका आणि आशियातील काही भागात आढळतो. जगभरात सिंहांची संख्या जवळजवळ १५ हजारांच्या आसपास आहे, त्यापैकी २०२२ च्या उपलब्ध आकडेवारीनुसार भारतात ६७४ हा वन्य प्राणी आहेत. विशेष म्हणजे, भारतात फक्त गुजरात राज्यातच सिंह आढळतात, ज्यामुळे हे राज्य अभिमानाचे कारण आहे, पण देशाच्या इतर भागांसाठी चिंता देखील आहे.
भारतात विविध कालखंडांमध्ये सिंह नामशेष झाले आहेत. दिल्ली (१८३४), बिहार (१८४०), भागलपूर (१८४२), पूर्व विंध्य आणि बुंदेलखंड (१८६५), मध्य भारत आणि राजस्थान (१८७०), आणि पश्चिम अरवली (१८८०) अशा भागांतून हे वन्य प्राणी नाहीसे झाले आहेत. अखेरचा हा वन्य प्राणी सौराष्ट्राच्या बाहेर १८८४ मध्ये दिसला, आणि त्यानंतर हा वन्य प्राणी केवळ गुजरातमधील जुनागढ जिल्ह्यातील सासन गिर राष्ट्रीय उद्यानात आढळतो.
गळ्याभोवती असलेल्या दाट आणि लांब केसांच्या आयाळीमुळे ओळख ठळक
या प्राण्याचा शरीरबांधा त्याला एक प्रभावशाली शिकारी बनवतो. त्याचे मजबूत पंजे, तीक्ष्ण नखे, आणि ताकदवान जबडे त्याला शिकार करण्यात मदत करतात. नरच्या गळ्याभोवती असलेल्या दाट आणि लांब केसांच्या आयाळीमुळे त्याची ओळख अधिक ठळक होते, तर मादीला आयाळ नसते आणि ती नरापेक्षा थोडी लहान असते.
भारतात सिंह हा पाच जिवंत पँथर मांजरींपैकी एक आहे, ज्यामध्ये बंगाल वाघ, भारतीय बिबट्या, आणि हिम बिबट्या यांचा समावेश आहे. वाघानंतर ही दुसरी मोठी जिवंत मांजर आहे, आणि काही नर सिंहांचे वजन २५० किलोंपेक्षा जास्त असते. हा वन्य प्राणी आज उप-सहारा आफ्रिका आणि आशियामध्ये आढळतात. प्रौढ नरचे वजन साधारणपणे १५०-२५० किलो असते, तर मादीचे वजन १२०-१८२ किलो असते.
हा प्राणी समाजप्रिय आहे आणि ते आपल्या कळपात राहतात, ज्याला ‘प्राइड’ असे म्हणतात. एका प्राइडमध्ये साधारणपणे १० ते १५ सिंह असतात, ज्यात एक किंवा दोन नर, माद्या आणि त्यांची पिल्ले यांचा समावेश असतो. मादी शिकारी करतात, तर नर प्राइडचे रक्षण करतात.
शिकारीसाठी रणनीती आखतात
सिंह मुख्यतः रात्री सक्रिय असतात आणि मोठ्या प्राण्यांवर शिकारी करतात, ज्यामध्ये हरिण, झेब्रा, आणि इतर शाकाहारी प्राण्यांचा समावेश असतो. ते आपल्या शिकारीसाठी रणनीती आखतात आणि संपूर्ण कळप एकत्र येऊन शिकार करतो. त्यांची गर्जना खूप शक्तिशाली असते आणि ती काही किलोमीटरपर्यंत ऐकू येते. या गर्जनेने तो आपल्या क्षेत्रातील इतर प्राण्यांना दूर ठेवतो आणि आपल्या कळपाच्या सदस्यांशी संपर्क साधतो.
दुर्दैवाने, या वन्य प्राण्याची संख्या कमी होत आहे, मुख्यतः मानवी हस्तक्षेपामुळे. त्यांच्या अधिवासाची नासधूस, शिकार, आणि जंगलतोड यामुळे या वन्य प्राण्याची अस्तित्व धोक्यात आले आहे. यामुळे सिंहांचे संरक्षण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, आणि आययुसीएन संस्थेने त्यांना अस्तित्व धोक्यात असलेल्या प्राण्यांच्या यादीत समाविष्ट केले आहे.
गुजरात सरकारच्या प्रयत्नांमुळे संख्यांमध्ये वाढ
सिंह हा एक महत्त्वपूर्ण प्राणी आहे, जो जैवविविधतेत आपले खास स्थान राखतो. त्याचे अस्तित्व टिकवणे म्हणजे निसर्गाच्या संतुलनाचे जतन करणे होय. त्यांची जागरूकता आणि संरक्षण वाढवण्यासाठी दरवर्षी १० ऑगस्ट रोजी ‘जागतिक सिंह दिवस’ साजरा केला जातो. गुजरातमधील गिर राष्ट्रीय उद्यानात सिंहाचे संवर्धन करण्यासाठी घेतलेल्या उपाययोजनांमुळे, या वन्य प्राण्याची संख्या वाढत आहे. गुजरात सरकारच्या प्रयत्नांमुळे, २०१५ साली त्यांची संख्या ५२३ वर पोहोचली. २०२० मध्ये ती संख्या ६७४ वर गेली आहे.
नर सिंहाचे आयुष्य साधारणपणे १२–१५ वर्षे असते, आणि मादी नरापेक्षा अधिक काळ जगते. आफ्रिकी आणि आशियाई सिंह यांच्या आकारमानात काही फरक आहे. आफ्रिकी सिंहांची आयाळ दाट आणि गडद रंगाची असते, ज्यामुळे ते अधिक आकर्षक दिसतात. त्यांचे अस्तित्व टिकवण्यासाठी आणि त्यांचे संरक्षण करण्यासाठी जागतिक पातळीवर प्रयत्न केले जात आहेत. हा वन्य प्राणी नैसर्गिक संतुलनाचे एक महत्त्वाचे अंग आहेत, आणि त्यांच्या संवर्धनाने पर्यावरणाची समृद्धी टिकून राहते.