सांगलीजवळील हरिपूर येथील संगमेश्वर मंदिर : एक जागृत देवस्थान
हरिपूर येथील संगमेश्वर मंदिराची (Sangameshwar Temple at Haripur) महती आरतीमध्ये वर्णिल्याप्रमाणे, या मंदिराच्या दक्षिणेला दत्तस्थान, पश्चिमेला भैरवनाथ, उत्तरेला हनुमान, आणि पूर्वेला मार्कंडेय यांच्या स्थानांचा उल्लेख आहे. या मंदिरातील विष्णू पंचायतनाच्या चार दिशांना चंडी विठ्ठल, दक्षिणेस नृसिंह, पूर्वेस शनिमहाराज आणि ज्ञानेश्वरी माऊली असल्याचे सांगितले जाते. एकदा यमदेवाने भक्त मार्कंडेयाचे प्राण हरण करण्याचा प्रयत्न केला, पण श्री संगमेश्वर महाराजांनी मार्कंडेयाची भक्ती पाहून यमाला परत पाठवले. यामुळे, संगमेश्वराच्या समोर असलेल्या मार्कंडेश्वर मंदिराची स्थापना झाली. जर आपणही भक्तीपूर्वक पूजा केली, तर संगमेश्वर महाराज आपल्यालाही सर्व रोग आणि संकटांपासून वाचवतील.
‘त्र्यंबकम् यजामहे सुगंधीम पुष्ठी वर्धनम् ।
उर्वारुकमिव बंधनान् मृत्योर्मुक्षीय मामृतात।’
श्री संगमेश्वर महाराज मृत्यूवर मात करणारे आणि भक्तांचे रक्षण करणारे आहेत. असे म्हणतात की, हरिपूर व पंचक्रोशीच्या क्षेत्राचा हा रक्षक आहे, आणि त्याला शरण जाणे आवश्यक आहे. एक दंतकथा सांगते की, श्रीराम सीतेच्या शोधात श्रीलंकेकडे जात असताना, त्यांनी कृष्णा-वारणेच्या संगमावर विश्रांती घेतली आणि प्रातःकाळी उपासनेसाठी वाळूचे शिवलिंग बनवले. हेच शिवलिंग म्हणजे श्रीरामांनी स्थापन केलेले श्री संगमेश्वराचे लिंग आहे.
अन्यत्र कुठेही पहायला मिळत नाही असे अप्रतिम शिवलिंग
आजही, शिवलिंगावर श्रीरामाच्या हाताचे ठसे दिसतात. शिवलिंग आणि साळुंखी एकमेकांपासून वेगळे असून, त्या दोन्हीमध्ये १ इंचाची फट आहे. या फटीतून संगमाचे पवित्र पाणी बाराही महिने पाहायला मिळते. असे अप्रतिम शिवलिंग अन्यत्र कुठेही पहायला मिळत नाही, म्हणूनच या मंदिराची महती अपार आहे. ज्यांनी हे शिवलिंग पाहिले, ते धन्य झाले, कृतकृत्य झाले आणि त्यांच्या जीवनाचे सार्थक झाले.
एकदा, एक शिकारी शिकारीसाठी बेलाच्या झाडावर बसलेला होता. बराच वेळ शिकार न मिळाल्यामुळे तो वेळ घालवण्यासाठी बेलाची पाने तोडून खाली टाकत होता. तोडलेली पाने अनवधानाने खाली असलेल्या पिंडीवर वाहिली जात होती. महादेवांना प्रश्न पडला की, असा कोण भक्त आहे, जो माझ्या पिंडीवर इतका वेळ बेलपत्र वाहत आहे? त्यामुळे शंभू महादेव तेथे प्रकट झाले आणि त्या शिकाऱ्यावर प्रसन्न झाले. शिकारीने हिंसेचा मार्ग सोडला आणि अहिंसेच्या मार्गाने जीवन जगू लागला. महाशिवरात्रीचा हा महिमा अतुलनीय आहे.
हरिपूर गाव वसलेले आहे कृष्णा-वारणेच्या संगमावर
हरिपूर गाव कृष्णा-वारणेच्या संगमावर वसलेले आहे. या गावाच्या मातीचा सुगंध वेगळाच आहे. अन्यत्र हळद उघड्यावर ठेवल्यास काही दिवसांत खराब होते, परंतु हरिपूरच्या पेवांत ती वर्षानुवर्षे सुरक्षित राहते. या मातीचा महिमा विशेष आहे. नगदी पिकांमुळे उत्पादन कमी झाले आहे, आणि कृत्रिम शीतगृहांमुळे पेवांची संकल्पना कालबाह्य झाली आहे. तरीही, या पेवांचे अवशेष हरिपूर गावात आजही पाहायला मिळतात.
हरिपूरमध्ये अत्यंत भव्य असतो महाशिवरात्रीचा उत्सव
महाशिवरात्रीचा उत्सव हरिपूरमध्ये अत्यंत भव्य असतो. दूरदूरहून भक्त महाशिवरात्रीच्या निमित्ताने हरिपूरला येतात. पहाटे ४ वाजल्यापासून ‘ॐ नमः शिवाय’ च्या घोषात पंचामृत अभिषेक होतो, ४:४५ वाजता आरती होते, आणि सकाळी ११ वाजेपर्यंत अखंड अभिषेक सुरू राहतो. या षोडशोपचार पूजेनंतर दुपारी १२ वाजता फुलांनी सजलेली आकर्षक पूजा होते, आणि रात्री १२ वाजल्यानंतर पुन्हा फळांचा आणि उसाच्या रसाने महाशिवरात्रीची पूजा संपन्न होते.
गुढीपाडव्याच्या नंतर, दही-भाताची पूजा सुरू होते. उन्हाळ्यात देवाला गारवा देण्यासाठी बुत्तीपूजा आणि चंदनपूजा केली जाते, ज्यात शिवलिंगावर श्री संगमेश्वराच्या विविध रूपातील मूर्ती बनविल्या जातात. प्रत्येक मोसमातील फळे आणि फुलांनी विविध प्रकारच्या आकर्षक पूजा शिवलिंगावर बांधल्या जातात.
वर्षभर, नियमितपणे सकाळी ४ वाजता पंचामृत अभिषेक, ४:४५ वाजता काकड आरती, ५ वाजता नैवेद्य, १० वाजता अभिषेक आणि १२ वाजता फुलांची सजावट केली जाते. सायंकाळी ७:३० वाजता आरती, ९ वाजता उत्तरपूजा होते, आणि ९:३० वाजता मंदिर बंद होते. प्रत्येक सोमवारी, श्री संगमेश्वर, पार्वती आणि गणपतीच्या विविध वेशभूषेत सुशोभित मूर्तिपूजा बांधल्या जातात.
या वर्षभर चालणाऱ्या यात्रा आणि पालखी सोहळ्यांचे उत्कृष्ट व्यवस्थापन देवस्थान व्यवस्थापन उपसमिती हरिपूरद्वारे केले जाते. आरती मंडळाचे कुशल संयोजन, भजनी मंडळाचा पालखी सोहळा, आणि गुरव समाजातील पुजाऱ्यांनी विधिपूर्वक केलेली पूजा यामुळे, हरिपूरला (Sangameshwar Temple at Haripur) आल्यावर एक वेगळे आध्यात्मिक वातावरण अनुभवता येते.