सारांश: हिंदी चित्रपटांनी भक्तीगीतांच्या माध्यमातून श्रद्धा आणि भक्तिभाव प्रभावीपणे मांडले आहेत. ‘जय संतोषी मां’, ‘सुहाग’, ‘बैजू बावरा’ यांसारख्या चित्रपटांनी अजरामर भक्तीगीत दिली. या गीतांनी केवळ चित्रपटांना यशच मिळवून दिलं नाही, तर प्रेक्षकांच्या मनात भक्तीची ज्योतही प्रज्वलित केली. आजही ही गाणी धार्मिक प्रसंगी व मनःशांतीसाठी ऐकली जातात.
ईश्वराच्या भक्तीचे अनेक मार्ग आहेत. कोणीतरी ध्यानधारणेत मन रमवतो, तर कोणीतरी सेवा-पूजेत तल्लीन होतो. परंतु सामान्य माणसाच्या मनाला भिडणारा आणि सर्वाधिक भावस्पर्शी मार्ग म्हणजे भक्तीगीत — अर्थातच भजने. हिंदी चित्रपटांनी या भक्तीपर परंपरेचा नेहमीच जागर केला आहे. आजही अशी असंख्य गाणी आहेत जी केवळ चित्रपटांच्याच नव्हे तर लोकांच्या आयुष्याचाही अविभाज्य भाग झाली आहेत.
चित्रपट आणि भक्तीगीत: मनाचा सच्चा संवाद
चित्रपट हे केवळ मनोरंजनाचं माध्यम न राहता, अनेकदा अध्यात्मिक भावनाही जागवणारे ठरले आहेत. अनेक वेळा चित्रपटातील एखादं भक्तीगीत परिस्थिती बदलवून टाकतं, आशेचा किरण देतं आणि मनामध्ये श्रद्धेची जाणीव निर्माण करतं. विशेष बाब म्हणजे भक्तीगीतं फक्त धार्मिक चित्रपटापुरती मर्यादित नाहीत; अ‍ॅक्शन, रोमॅन्स, कौटुंबिक कथानकांमध्येही अशी गाणी आपलं स्थान निर्माण करतात.
जय संतोषी मां: भक्ती आणि यश यांचा संगम
१९७५ साली आलेला ‘जय संतोषी मां‘ हा चित्रपट भक्तीप्रधान चित्रपटांचं उत्तम उदाहरण ठरतो. अगदी कमी बजेटमध्ये तयार झालेला हा चित्रपट इतका लोकप्रिय झाला की त्याने ब्लॉकबस्टर चित्रपटांची यादी गाठली. या यशामध्ये उषा मंगेशकर, महेंद्र कपूर आणि मन्ना डे यांनी गायलेल्या भक्तीगीतांचा मोठा वाटा होता. ‘करती हूं तुम्हारा व्रत’, ‘मदद करो संतोषी माता’, ‘जय संतोषी मां’ ही गाणी लोकांच्या मनामध्ये आजही तितकीच भावतात.
इतकंच नव्हे तर या चित्रपटात संतोषी मातेची भूमिका साकारणारी अभिनेत्री अनीता गुहा यांना लोकांनी प्रत्यक्ष पूजायला सुरुवात केली होती. महिपाल यांच्यासारख्या कलाकारांनी ‘संपूर्ण रामायण’, ‘वीर हनुमान’ सारख्या अनेक धार्मिक चित्रपटांमधून देवभूमिका साकारून भक्तीचा ठसा अधिक खोलवर उमटवला.
‘सुहाग’ मधील देवीची भक्ती
१९७९ मधील ‘सुहाग’ या अमिताभ बच्चन आणि शशि कपूर यांच्या प्रमुख भूमिका असलेल्या चित्रपटातील ‘नाम रे सबसे बड़ा तेरा नाम ओ शेरोवाली’ हे दुर्गेची स्तुती करणारे गीत अजूनही नवरात्रीत वाजताना ऐकायला मिळते. आशा भोसले आणि मोहम्मद रफी यांच्या गोड आवाजातले हे गाणं आजही गरब्याच्या तालावर उचल घेतं.
‘ओ दुनिया के रखवाले’ ते ‘बड़ी देर भई नंदलाला’
भक्तीगीतांची ही परंपरा काळाच्या ओघात अधिकच बहरली. १९५२ मधील ‘बैजू बावरा’ चित्रपटातील ‘ओ दुनिया के रखवाले’ हे गीत आजही दु:खी मनाला आधार देतं. मोहम्मद रफी यांच्या भावस्पर्शी आवाजातलं हे गीत हिंदू भक्तीगीतांमधील मोलाचं स्थान पटकावून आहे.
त्याचप्रमाणे, १९६५ साली आलेल्या ‘खानदान’ मधील ‘बड़ी देर भई नंदलाला’ हे श्रीकृष्णावर आधारित गाणं जन्माष्टमीला घरोघरी वाजतं. रफी यांच्या स्वरातून निघालेला हा नंदलालाचा साद अजूनही कानात रेंगाळतो.
१९५४ मध्ये आलेल्या ‘तुलसीदास’ चित्रपटातील ‘मुझे अपनी शरण में ले लो राम’ या गीतात रामभक्तीची आर्त भावना प्रभावीपणे व्यक्त झाली आहे.
मनाला भिडणाऱ्या भक्तीगीतांची यादी संपणार नाही
ही केवळ काही निवडक उदाहरणं आहेत. असंख्य भक्तीगीतांनी केवळ चित्रपटांना यश मिळवून दिलं नाही, तर प्रेक्षकांच्या मनात श्रद्धा, आशा आणि विश्वासाचं बीजही रोवलं. भक्तीगीत हे केवळ श्रवणीय न राहता, मन:स्पर्शी ठरतं. हे गाणं जसं ऐकताना डोळ्यांत पाणी आणतं, तसंच मनामध्ये शांतीचा अनुभवही देते. आजही मंदिरे असो वा घरातील पूजास्थळ, अशा भक्तीगीतांशिवाय पूजन पूर्णच होत नाही.
शेवटी एवढंच म्हणता येईल की, भक्तीगीत हे आपल्या चित्रपटसृष्टीचं अध्यात्मिक भान आहे — जे कालातीत आहे, आणि मनाला भावणाऱ्या श्रद्धेचं सुंदर रूप आहे.