‘दहावी झाल्यावर पुढे काय?’ – हा प्रश्न आज अनेक विद्यार्थी आणि पालकांना सतावत असतो. गुणवत्तेनुसार विज्ञान, वाणिज्य किंवा कला शाखा निवडून डॉक्टर, इंजिनिअर, सीए, वकील अशा पारंपरिक मार्गावर पाऊल ठेवणाऱ्यांची संख्या मोठी आहे. मात्र, हे निर्णय अनेकदा रूढ आणि चाकोरीतले असतात – सर्वांच्याच स्वभावाला, क्षमतेला आणि आवडीला साजेसे नसतात. अशा वेळी कौशल्याधारित शिक्षण हा एक प्रभावी आणि वास्तवदर्शी पर्याय ठरू शकतो.
काही वर्षांपासून ‘स्किल इंडिया’ सारख्या उपक्रमांतून केंद्र शासनाने कौशल्याधारित शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले आहे. यामुळे केवळ नोकरी नव्हे, तर स्वयंरोजगाराच्या संधीही खुल्या झाल्या आहेत. अशा कौशल्याधारित शिक्षणाच्या वाटेवर एक विशेष ठळक आणि वेगाने वाढणारा क्षेत्र म्हणजे – पर्यटन उद्योग.
🌍 पर्यटन उद्योग – विस्ताराची गरुडभरारी
भारतातच नव्हे, तर जागतिक स्तरावरही पर्यटन उद्योगाचा वेगाने विस्तार होत आहे. २०२३ या आर्थिक वर्षात भारतात पर्यटन क्षेत्राने तब्बल ७.५ कोटी रोजगार निर्माण केले. हा आकडा पुढील काही वर्षांत दुपटीने वाढण्याची शक्यता आहे. यामध्ये प्रशिक्षित मनुष्यबळाची आवश्यकता ही काळाची गरज बनली आहे.
पर्यटन उद्योग केवळ गाइडिंग किंवा टूर प्लॅनिंगपुरता मर्यादित नसून, त्यात हॉटेल मॅनेजमेंट, प्रवास आरक्षण, इव्हेंट प्लॅनिंग, साहसी पर्यटन, टुर ऑपरेशन, ग्राहक सेवा, पर्यटन लेखन, फोटोग्राफी, पर्यटन मार्गदर्शन, इ. अनेक उपशाखा आहेत.
🎓 पर्यटन शिक्षण : दहावीनंतर सुरू होणारा करिअर प्रवास
आज अनेक शैक्षणिक संस्था दहावीनंतरच पर्यटन आणि प्रवास व्यवस्थापनात प्रवेश-स्तरावरील अभ्यासक्रम (डिप्लोमा/सर्टिफिकेट) देतात. काही महत्त्वाचे अभ्यासक्रम:
* डिप्लोमा इन ट्रॅव्हल अँड टुरिझम मॅनेजमेंट
* होम सायन्स डिप्लोमा / केटरिंग डिप्लोमा
* बी. व्होक. (Bachelor of Vocation in Tourism) – एक व्यावसायिक पदवी अभ्यासक्रम
* बीए / बीएस्सी / बीबीए – टुरिझम, हॉटेल मॅनेजमेंट, इव्हेंट मॅनेजमेंट
* एमटीए / एमबीए – टुरिझम अँड हॉस्पिटॅलिटी
* ट्रॅव्हल रायटिंग, ट्रॅव्हल फोटोग्राफी सारखे लघुकालीन अभ्यासक्रम
या अभ्यासक्रमांमध्ये टुरिझमचे इतिहास, विमान वाहतूक व्यवस्था, ग्राहकसेवा कौशल्य, फ्रंट ऑफिस व्यवस्थापन, आर्थिक नियोजन, मानसशास्त्र, संवादकौशल्य, पर्यावरणीय जाणीव यांचा समावेश असतो.
🏨 आघाडीच्या संस्था : गुणवत्तापूर्ण शिक्षणासाठी आधारस्तंभ
* IITTM – Indian Institute of Tourism and Travel Management
* IHM – Institute of Hotel Management
* IGNOU – Indira Gandhi National Open University
* विविध खासगी व शासनमान्य संस्थाही अभ्यासक्रम पुरवतात.
🧭 स्वयंरोजगाराच्या अमर्याद संधी
पर्यटन हा सेवा-आधारित उद्योग असल्याने, जोपासलेली गुणवत्ता आणि ग्राहकाभिमुख सेवा ही यशाची गुरुकिल्ली ठरते. यामध्ये स्वयंरोजगारासाठी अनेक संधी आहेत:
* टुर ऑपरेटर / ट्रॅव्हल एजन्सी
* टूर गाइड / बहुभाषिक मार्गदर्शक
* इव्हेंट मॅनेजर / रिसेप्शन मॅनेजर
* ट्रॅव्हल ब्लॉगर / यूट्युबर
* हॉटेल / रेस्टॉरंट / होम स्टे (Paying Guest / Bread & Breakfast)
* पर्यटनस्थळी विक्री दालने / हस्तकला स्टॉल्स
* ग्रामीण व कृषी पर्यटन – शहरी नागरिकांसाठी निसर्गसंपन्न अनुभव. ‘मुद्रा योजना’ तसेच केंद्र व राज्य सरकारच्या अन्य योजनांमधून आर्थिक मदत मिळवता येते.
🧠 कशा प्रकारच्या व्यक्तींना पर्यटन क्षेत्र योग्य?
पर्यटन क्षेत्रात यशस्वी होण्यासाठी खालील गुण उपयुक्त ठरतात:
* प्रवासाची व संवादाची आवड
* लोकांशी मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थापित करण्याची कला
* भाषेचे ज्ञान व बहुभाषिक संवाद
* आत्मविश्वास, नेतृत्व, वेळेचं व्यवस्थापन
* मोकळा स्वभाव आणि परिस्थितीशी जुळवून घेण्याची तयारी
📌 पर्यटन उद्योग – शिक्षण, रोजगार व अनुभवाचा त्रिवेणी संगम
पर्यटन हे केवळ करिअर नसून, लोकांशी जोडणारा, संस्कृती समजावणारा आणि जगण्याला अर्थ देणारा अनुभव आहे. योग्य प्रशिक्षण आणि समर्पित दृष्टिकोन घेतला, तर हा व्यवसाय केवळ नोकरी नव्हे तर समृद्ध, आनंददायक आणि अर्थपूर्ण जीवनाची संधी देणारा मार्ग ठरतो. 🛫 “प्रवास एक शिक्षण आहे – आणि पर्यटन हे त्याचे व्यावसायिक रूप!”