मलेरिया प्रतिबंधासाठी 20 ऑगस्टला सुरु झाली ‘वर्ल्ड मॉस्किटो डे’ साजरा करण्याची प्रथा
वर्ल्ड मॉस्किटो डे (World Mosquito Day) हा दरवर्षी 20 ऑगस्ट रोजी साजरा केला जातो. या दिवसाचा उद्देश लोकांना डासांमुळे होणाऱ्या रोगांबद्दल जागरूक करणे आणि त्यांच्यापासून संरक्षण करण्याचे महत्त्व पटवून देणे आहे. 20 ऑगस्ट 1897 रोजी, ब्रिटिश डॉक्टर सर रोनाल्ड रॉस यांनी ‘अनोफेलेस’ नावाच्या डासांच्या माध्यमातून मलेरिया या आजाराचा प्रसार होतो, हे शोधले. त्यांच्या या महत्त्वपूर्ण शोधामुळे मलेरियाविरोधातील लढाईत मोठी प्रगती झाली. या शोधाच्या स्मरणार्थ आणि मलेरिया प्रतिबंधासाठी जनजागृती करण्यासाठी 20 ऑगस्टला ‘वर्ल्ड मॉस्किटो डे‘ साजरा करण्याची प्रथा सुरू झाली.
या दिवसाचा मुख्य उद्देश म्हणजे डासांपासून होणाऱ्या रोगांपासून बचावाच्या उपाययोजना करणे, त्याबद्दल जागरूकता निर्माण करणे, आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारण्यासाठी योगदान देणे. डासांपासून होणारे आजार, विशेषतः मलेरिया, डेंग्यू, चिकनगुनिया, झिका, आणि पिवळा ताप, जगभरात दरवर्षी लाखो लोकांच्या मृत्यूला कारणीभूत ठरतात. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) अहवालानुसार, डासांमुळे होणाऱ्या आजारांमुळे दरवर्षी सुमारे 700,000 ते 1 मिलियन लोकांचा मृत्यू होतो.
डासांपासून होणाऱ्या मलेरियाविषयी जाणून घ्या
मलेरिया हा ‘प्लास्मोडियम’ या परजीवीमुळे होणारा रोग आहे, जो ‘अनोफेलेस’ नावाच्या मादी डासाच्या चावण्यामुळे पसरणारा असतो. हा रोग विशेषतः उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशात आढळतो. मलेरियामुळे ताप, अंगदुखी आणि इतर गंभीर समस्या निर्माण होऊ शकतात.
मलेरियाची लक्षणे:
मलेरियाची लक्षणे साधारणतः संक्रमित डासाच्या चाव्यानंतर 10 ते 15 दिवसांनी दिसू लागतात. ती लक्षणे पुढीलप्रमाणे असू शकतात:
1. उच्च ताप: ताप येणे हे मलेरियाचे मुख्य लक्षण आहे, ज्यात ताप अचानक वाढतो आणि कमी होतो.
2. कंप: तापासोबत कंप होतो, ज्यामुळे रुग्णाला खूप थंडी वाजते.
3. डोकेदुखी: तीव्र डोकेदुखी जाणवते.
4. शरीरदुखी: स्नायू आणि सांधेदुखी होते.
5. उलट्या आणि मळमळ: काही वेळा उलट्या येतात किंवा मळमळते.
6. थकवा: रुग्णाला खूप थकवा येतो आणि उर्जा कमी होते.
7. घाम: ताप कमी झाल्यानंतर खूप घाम येतो.
8. अशक्तपणा: रक्तातील हिमोग्लोबिन कमी होतो, ज्यामुळे अशक्तपणा जाणवतो.
मलेरियाची तपासणी:
मलेरियाची तपासणी करण्यासाठी काही मुख्य पद्धती आहेत:
1. रक्त चाचणी: रक्ताची चाचणी करून प्लास्मोडियम परजीवींची उपस्थिती तपासली जाते.
2. रॅपिड डायग्नोस्टिक टेस्ट (RDT): हे एक जलद निदान चाचणी आहे ज्याद्वारे प्लास्मोडियम एंटीजनची उपस्थिती तपासली जाते.
3. थिन आणि थिक ब्लड स्मीयर: मायक्रोस्कोपच्या मदतीने रक्तातील परजीवींचे प्रकार आणि प्रमाण तपासले जाते.
मलेरियाचे उपाय:
मलेरियावर उपचार करण्यासाठी वेगवेगळे औषधे उपलब्ध आहेत. उपचाराच्या पद्धती आणि औषधांचा निवड प्लास्मोडियमच्या प्रकारावर आणि रुग्णाच्या परिस्थितीवर अवलंबून असते.
1. अर्टेमिसिनिन-बेस्ड कॉम्बिनेशन थेरपी (ACT): हे उपचार प्लास्मोडियम फॅल्सिपरम मलेरियासाठी वापरले जातात.
2. क्लोरोक्विन: हे औषध प्लास्मोडियम वायवॅक्स मलेरियासाठी वापरले जाते.
3. प्रोफिलॅक्सिस: काही लोकांना मलेरियाच्या धोक्याच्या भागात प्रवास करायचा असल्यास, मलेरियाची प्रतिबंधक औषधे (जसे की मलेरोन, डॉक्सिसायक्लिन) घेतली जातात.
चिकनगुनिया आजाराविषयी जाणून घ्या
चिकनगुनिया हा ‘चिकनगुनिया व्हायरस’ (CHIKV) मुळे होणारा आजार आहे. हा व्हायरस ‘एडीस इजिप्ती’ आणि ‘एडीस अल्बोपिक्टस’ या प्रकारच्या डासांद्वारे पसरतो. चिकनगुनियाचे नाव तंजानियातील मकोंडे भाषेतून आले असून, याचा अर्थ “ते वाकले” असा आहे, कारण या आजारामुळे होणारी तीव्र सांधेदुखी ही रुग्णाच्या हालचालींना प्रभावित करते.
चिकनगुनियाची लक्षणे:
चिकनगुनियाची लक्षणे सामान्यतः संक्रमित डास चावल्यानंतर 4 ते 8 दिवसांनी दिसू लागतात. ती लक्षणे पुढीलप्रमाणे असू शकतात:
1. उच्च ताप: अचानक ताप येतो, जो 102°F ते 104°F दरम्यान असतो.
2. तीव्र सांधेदुखी: सांधेदुखी हा चिकनगुनियाचा मुख्य लक्षण आहे. ही दुखणी इतकी तीव्र असते की, रुग्णाच्या हालचाली खूप कमी होतात. साधारणतः घोट्यांमध्ये, हातांमध्ये, कोपरांमध्ये, आणि गुडघ्यांमध्ये दुखते.
3. मांसपेशी दुखी: स्नायू दुखतात, ज्यामुळे शरीरात कमजोरी येते.
4. डोकेदुखी: तीव्र डोकेदुखी होऊ शकते.
5. पुरळ: शरीरावर पुरळ उठतात, विशेषतः अंगावर.
6. थकवा: शरीरात खूप थकवा येतो.
7. उलट्या आणि मळमळ: काही रुग्णांमध्ये मळमळणे किंवा उलट्या होतात.
चिकनगुनियाची तपासणी:
1. रक्त तपासणी: चिकनगुनियाची निश्चिती करण्यासाठी रक्ताची चाचणी केली जाते. या चाचण्यांमध्ये व्हायरल RNA तपासण्यासाठी RT-PCR चाचणी किंवा व्हायरसविरुद्धचे अँटीबॉडी तपासण्यासाठी ELISA चाचणी केली जाते.
2. सेरोलॉजिकल चाचणी: या चाचणीद्वारे रक्तातील इम्यूनोग्लोब्युलिन M (IgM) आणि G (IgG) अँटीबॉडीजची उपस्थिती तपासली जाते.
चिकनगुनियाचे उपाय:
चिकनगुनियासाठी कोणतेही विशिष्ट औषध किंवा लस नाही. त्यामुळे उपचार मुख्यतः लक्षणांनुसार केले जातात:
1. सांधेदुखीसाठी उपाय:- पॅरासिटामॉल किंवा इबुप्रोफेन यांसारखी वेदनाशामक औषधे घेणे. सांध्यांवर थंड पॅक ठेवणे आणि विश्रांती घेणे. हलके व्यायाम करून सांधेदुखी कमी करणे.
2. पुरळ आणि तापावर उपाय: तापासाठी पॅरासिटामॉल किंवा ऍस्पिरिन नसलेले ताप कमी करणारे औषधे घेणे. पुरळामुळे येणारी खाज कमी करण्यासाठी डॉक्टरांच्या सल्ल्याने क्रीम वापरणे.
3. पाणी पिणे: शरीरातील द्रव पातळी टिकवून ठेवण्यासाठी भरपूर पाणी आणि अन्य द्रवपदार्थ घेणे. ताज्या फळांचा रस, नारळ पाणी यांचा समावेश करणे.
चिकनगुनियाची लक्षणे बरे होण्यासाठी काही आठवडे किंवा महिन्यांचा कालावधी लागू शकतो, त्यामुळे नियमित विश्रांती आणि डॉक्टरांच्या सल्ल्याने योग्य उपचार घेणे गरजेचे आहे.
डेंग्यू आजाराविषयी जाणून घ्या
‘डेंग्यू’ हा ‘डेंग्यू व्हायरस’ मुळे होणारा एक व्हायरल आजार आहे जो ‘एडीस इजिप्ती’ आणि ‘एडीस अल्बोपिक्टस*’ या प्रकारच्या डासांद्वारे पसरतो. डेंग्यू हा उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशात आढळणारा एक प्रमुख आजार आहे.
डेंग्यूची लक्षणे:
डेंग्यूची लक्षणे संक्रमित डासाच्या चाव्यानंतर 4 ते 10 दिवसांनी दिसू लागतात. ती लक्षणे पुढीलप्रमाणे असू शकतात:
1. उच्च ताप: अचानक ताप येतो, जो 104°F पर्यंत जाऊ शकतो.
2. डोकेदुखी: विशेषतः डोक्याच्या मागील भागात तीव्र डोकेदुखी होते.
3. सांधेदुखी आणि स्नायू दुखी: सांधे आणि स्नायू दुखतात, ज्यामुळे खूप कमजोरी जाणवते.
4. डोळ्यांच्या मागे दुखणे**: डोळ्यांच्या मागे दुखण्याची भावना होते.
5. पुरळ: अंगावर पुरळ उठतात, विशेषतः चेहऱ्यावर आणि अंगावर.
6. थकवा: शरीरात खूप थकवा येतो आणि कमजोरी जाणवते.
7. अशक्तपणा: रुग्णाला अशक्तपणा जाणवतो.
8. मळमळ आणि उलट्या: काही रुग्णांमध्ये मळमळणे आणि उलट्या होऊ शकतात.
9. रक्तस्राव: गंभीर प्रकरणांमध्ये रक्तस्राव होण्याची शक्यता असते, जसे की नाकातून किंवा हिरड्यांमधून रक्त येणे. याला डेंग्यू हेमोरॅजिक फीवर (DHF) म्हणतात.
डेंग्यूची तपासणी:
1. रक्त तपासणी: डेंग्यूची निश्चिती करण्यासाठी NS1 अँटीजन चाचणी, डेंग्यू IgM आणि IgG अँटीबॉडी चाचणी, आणि RT-PCR चाचणी केली जाते.
2. CBC (Complete Blood Count): रक्तातील प्लेटलेट्सची संख्या आणि पांढऱ्या रक्तपेशींची संख्या तपासण्यासाठी CBC केली जाते. प्लेटलेट्सची संख्या कमी झाल्यास (थ्रोम्बोसाइटोपेनिया), डेंग्यूची शक्यता अधिक असते.
डेंग्यूवरील उपाय:
डेंग्यूसाठी कोणतेही विशिष्ट औषध किंवा लस नाही, त्यामुळे उपचार मुख्यतः लक्षणांनुसार केले जातात:
1. ताप आणि वेदनाशामक औषधे:- पॅरासिटामॉल हे ताप कमी करण्यासाठी आणि वेदना कमी करण्यासाठी दिले जाते. ऍस्पिरिन आणि इबुप्रोफेन यासारखी औषधे टाळली जातात, कारण ती रक्तस्रावाचा धोका वाढवू शकतात.
2. पाणी पिणे: शरीरातील द्रव पातळी टिकवून ठेवण्यासाठी भरपूर पाणी आणि इतर द्रवपदार्थ, जसे की ताज्या फळांचा रस, नारळ पाणी, ORS (Oral Rehydration Solution) घ्यावे.
3. विश्रांती: रुग्णाने भरपूर विश्रांती घ्यावी, कारण शरीराची इम्यून प्रणाली डेंग्यूशी लढा देत असते.
4. रुग्णालयात दाखल होणे: गंभीर डेंग्यूच्या प्रकरणांमध्ये, जसे की डेंग्यू हेमोरॅजिक फीवर (DHF) किंवा डेंग्यू शॉक सिंड्रोम (DSS), रुग्णालयात दाखल करणे आवश्यक असते. येथे रुग्णाला द्रवपदार्थ आणि प्लेटलेट्स दिले जाऊ शकतात.
मलेरिया, चीनगुनिया आणि डेंग्यू या प्रमुख आजारांमुळे होणारे मृत्यू: 2021 मध्ये, मलेरियामुळे सुमारे 619,000 मृत्यू झाले. मलेरियाचे सर्वाधिक बळी सहारा खंडाच्या दक्षिणेकडील आफ्रिका आणि दक्षिण आशियाई देशांमध्ये आढळतात.डेंग्यूचा प्रसार मोठ्या प्रमाणात होत असून, त्याचे गंभीर प्रकार (जसे की डेंग्यू हेमोरॅजिक फीवर) जीवघेणे ठरू शकतात.डेंग्यूमुळे दरवर्षी सुमारे 10,000 ते 20,000 मृत्यू होतात. चिकनगुनिया तुलनेने कमी जीवघेणा आहे, परंतु तरीही काही प्रकरणांमध्ये तीव्र लक्षणांमुळे मृत्यू होऊ शकतो.
झिका व्हायरस मुळे मृत्यू होण्याचे प्रमाण कमी असले तरी, गरोदर महिलांच्या भ्रूणावर गंभीर परिणाम होऊ शकतो.पिवळा ताप हा जीवघेणा आजार आहे, ज्यामुळे दरवर्षी 30,000 मृत्यू होऊ शकतात.
डासांमुळे होणारे आजार हे सार्वजनिक आरोग्यासाठी मोठे आव्हान आहेत, विशेषतः विकासशील देशांमध्ये. या आजारांपासून बचाव करण्यासाठी डासांचा प्रसार रोखणे, लसीकरण, जनजागृती, आणि तात्काळ उपचार घेणे अत्यावश्यक आहे.डासांपासून होणाऱ्या रोगांची माहिती लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात. मलेरियाच्या प्रसाराबद्दल माहिती देणारे सेमिनार, प्रदर्शन, आणि चर्चा सत्रे घेतली जातात. डासांपासून बचाव करण्यासाठीच्या तंत्रज्ञानाची आणि उपायांची ओळख करून दिली जाते.
मलेरिया, चिकनगुनिया आणि डेंग्यू हे आजार डासांपासून होतात. त्यामुळे स्वतःला डासांपासून दूर ठेवणे महत्त्वाचे आहे. डासांच्या चाव्यांपासून संरक्षण: लांब बाह्यांचे कपडे घालणे, डास-प्रतिबंधक क्रीम वापरणे, मच्छरदाणीचा वापर करणे, आणि वातानुकूलित किंवा जाळीदार खिडक्या वापरणे.
डासांच्या वाढीवर नियंत्रण: पाण्याचे साठे साफ ठेवणे, घराभोवतीच्या परिसरात पाण्याचे साठे काढून टाकणे, आणि नियमितपणे डास नाशकांचा वापर करणे.
सुरक्षितता जागरूकता: मलेरिया, चीनगुनिया आणि डेंग्यूच्या लक्षणे आणि प्रतिबंधात्मक उपाय याबद्दल जनजागृती करणे.