२१व्या शतकात प्रवास ही केवळ विरंगुळ्याची किंवा आवश्यकतेची बाब राहिलेली नाही, तर ती आधुनिक जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग झाली आहे. बदलत्या अर्थव्यवस्थेने, वाढत्या क्रयशक्तीने आणि तंत्रज्ञानाच्या वेगवान प्रगतीने पर्यटन व प्रवास उद्योगाचा चेहरामोहरा पूर्णपणे बदलून गेला आहे. वर्ल्ड ट्रॅव्हलिंग अँड टुरिझम बोर्डाच्या अहवालानुसार, भारतातील प्रवास व पर्यटन उद्योगाचा देशाच्या सकल देशांतर्गत उत्पन्नात सातव्या क्रमांकाचा महत्त्वाचा वाटा आहे. स्टॅटिस्टाच्या अंदाजानुसार, २०२५ अखेरपर्यंत भारतातील ऑनलाइन ट्रॅव्हल बुकिंग सेगमेंटचे उत्पन्न तब्बल २८ अब्ज अमेरिकन डॉलर्सपेक्षा अधिक होणार आहे. ही आकडेवारीच या क्षेत्रातील प्रचंड संधी व प्रगतीची साक्ष देत आहे.
पारंपरिकतेकडून आधुनिकतेकडे:
पूर्वी प्रवासाची तयारी करणे हे एक आव्हान मानले जात असे. रेल्वे-तिकीट खिडकीवर लांबच लांब रांगेत उभे राहणे, ट्रॅव्हल एजंटवर संपूर्ण अवलंबित्व ठेवणे किंवा छोट्या-मोठ्या मध्यस्थाच्या भरोशावर प्रवास ठरवणे – या त्रासातून प्रवाशांना जावे लागत असे. मात्र डिजिटल क्रांतीमुळे चित्र पालटले. मोबाईल अॅप्सच्या मदतीने घरबसल्या फ्लाइट, रेल्वे किंवा बस तिकीट बुक करता येऊ लागले. हॉटेल बुकिंग, टॅक्सी सेवा किंवा पर्यटन पॅकेजेस देखील एका क्लिकवर उपलब्ध झाले. या सुलभतेमुळे सामान्य माणसाच्या प्रवासाचे स्वप्न अधिक साकार होऊ लागले.
झपाट्याने वाढणारी इंडस्ट्री
एग्झिगोचे सीईओ आलोक बाजपेयी यांच्या म्हणण्यानुसार, भारतातील एकूण ट्रॅव्हल मार्केट ९% दराने वाढत आहे, तर ऑनलाइन ट्रॅव्हल मार्केटचा वाढीचा दर १२ ते १३% आहे. याशिवाय B2C ऑनलाइन ट्रॅव्हल एजन्सी मार्केट तर जवळपास १८% दराने वर्षागणिक प्रगती करत आहे. ही वाढ दर्शवते की भारतातील डिजिटल प्रवासी वर्ग आता अधिक सक्षम व सक्रिय झाला आहे. तज्ज्ञांच्या मतानुसार, फाइनान्शियल सर्व्हिसेस व ई-कॉमर्स उद्योगांनी तंत्रज्ञान झपाट्याने स्वीकारले, तर ट्रॅव्हल इंडस्ट्रीला थोडा वेळ लागला. पण एकदा AI (कृत्रिम बुद्धिमत्ता), AR (ऑगमेंटेड रिअॅलिटी), VR (व्हर्च्युअल रिअॅलिटी)सारखी नवी तंत्रे आली, तेव्हा या क्षेत्राचा कायापालट होऊ लागला. युरोपमध्ये या तंत्रांचा व्यापक वापर होत असून भारतात त्याची सुरुवात होऊन गेली आहे.
ऑनलाइन बुकिंग का वाढत आहे?
भारतात ऑनलाइन ट्रॅव्हल बुकिंगच्या झपाट्याने वाढण्यामागे तीन मोठी कारणे आहेत: १) डिजिटल पोहोच : इंटरनेटचा सर्वत्र विस्तार झाल्याने ग्रामीण व शहरी भागांतील ग्राहक ऑनलाइन सेवा वापरू लागले आहेत. २) स्मार्टफोनचा वाढता वापर : स्वस्त डेटा आणि मोबाईल इंटरनेटमुळे प्रत्येकाच्या खिशात प्रवासाचे नियोजन करण्याची क्षमता निर्माण झाली आहे. ३) ग्राहकांच्या बदलत्या पसंती : मिलेनियल्स आणि जन-झेड पिढी वेग, पारदर्शकता आणि तात्काळ उपलब्धतेला महत्त्व देते. त्यामुळे ते पारंपरिक एजंटऐवजी ऑनलाइन बुकिंगला प्राधान्य देतात. आज भारतात ७०% पेक्षा जास्त ट्रॅव्हल बुकिंग ऑनलाइन होत आहेत. मेक माय ट्रिप, यात्रा, ईझ माय ट्रिप आणि ट्रिपबे यांसारख्या OTA ने ग्राहकांचा विश्वास संपादन केला आहे. रिअल-टाइम उपलब्धता, सोपे पेमेंट गेटवे, अनुकूल पर्याय आणि स्पर्धात्मक दर यामुळे या कंपन्या प्रवास नियोजनाचे अविभाज्य साधन ठरल्या आहेत.
तंत्रज्ञानाने बदललेले स्वरूप:
प्रवास नियोजन आणि बुकिंगची प्रक्रिया पूर्वी क्लिष्ट होती. फ्लाइट रद्द झाली किंवा हवामानामुळे योजना बदलावी लागली, तर ट्रॅव्हल एजंट बहुतेक वेळा मदत करण्यास नकार देत. मात्र AI तंत्रज्ञानामुळे आज प्रवासाची संपूर्ण इटिनरी काही क्षणांत बदलता येते. २०११ मध्ये स्थापन झालेल्या थ्रिलोफिलियाचे सहसंस्थापक अभिषेक यांच्या मते, पुढील काही वर्षांत AI मुळे ट्रॅव्हल सेक्टरचे स्वरूप आणि बुकिंगची पद्धत पूर्णपणे बदलून जाईल. AI टूल्सच्या मदतीने प्रवासी स्वतःच आपली योजना तयार करू शकतील, वाऊचर खरेदी करू शकतील. त्याचबरोबर AR व VR तंत्रज्ञानामुळे प्रवासाचा अनुभव अधिक समृद्ध होत आहे. VR मुळे पर्यटकांना एखाद्या स्थळाचा आभासी अनुभव आधीच घेता येतो. AR तंत्रज्ञान फलकांवरील मजकुराचे भाषांतर करते, वास्तव वेळेत माहिती उपलब्ध करून देते आणि फिरताना ऐतिहासिक संदर्भ देऊन प्रवास अधिक रोचक बनवते.
ऑनलाइन व्यवहारांवर विश्वास:
डिजिटल पेमेंटने ऑनलाइन ट्रॅव्हल बुकिंगमध्ये क्रांती घडवली आहे. अभिषेक डागा यांचे म्हणणे आहे की देशात ऑनलाइन पेमेंटमध्ये सकारात्मक बदल झाला आहे. विशेषतः शहरी ग्राहकांनी मोठ्या प्रमाणावर डिजिटल पेमेंट स्वीकारले आहे. विविध पेमेंट प्लॅटफॉर्म सतत सुधारणा करत असल्याने ऑनलाइन व्यवहार अधिक सुरक्षित व सोयीस्कर झाले आहेत. या विश्वासामुळे लोकांना मोठ्या रकमेचे व्यवहार करायलाही भीती वाटत नाही.
ऑफबीट डेस्टिनेशन्सकडे कल:
OTA मुळे प्रवाशांना पारंपरिक पर्यटन स्थळांबरोबरच कमी परिचित पण सुंदर ठिकाणे गाठणे सुलभ झाले आहे. टियर-२ आणि टियर-३ शहरांत पर्यटनाला चालना मिळाली असून कुरिंजल, गोकर्ण, चिकमगलूर यांसारख्या ठिकाणांना लोकप्रियता मिळू लागली आहे. OTA ने मॉन्सून ट्रेक्स, साहसी प्रवास आणि धार्मिक पर्यटनालाही प्रोत्साहन दिले आहे. तज्ज्ञांच्या मते, आगामी काळात OTA फिनटेकशी अधिक एकात्मिक होतील. ‘पेमेंट आफ्टर ट्रॅव्हल लोन’सारखे पर्याय उपलब्ध झाल्यास हा उद्योग आणखी वेगाने वाढेल.
भारताची ऑनलाइन ट्रॅव्हल इंडस्ट्री हा केवळ व्यवसाय नसून बदलत्या भारताचा आरसा आहे. डिजिटल क्रांतीने प्रवास अधिक सोपा, स्वस्त आणि सर्वांसाठी सुलभ केला आहे. आज एक सामान्य नागरिक देखील काही मिनिटांत आपला आंतरराष्ट्रीय प्रवास ठरवू शकतो. आगामी काळात AI, AR, VR आणि फिनटेकच्या एकत्रित वापरामुळे हा क्षेत्र नव्या उंचीवर पोहोचेल. ग्रामीण-शहरी भेद मिटवत, ऑफबीट डेस्टिनेशन्सना लोकप्रिय करत आणि ग्राहकांना अधिकाधिक सुविधा पुरवत, भारताची ट्रॅव्हल इंडस्ट्री जगभरात आपले वेगळे स्थान निर्माण करेल, यात शंका नाही.